Πειρατες και κουρσαροι στο Αιγαιο

Πολλοί σήμερα, είτε στην Ελλάδα είτε (ακόμα περισσότερο) στο εξωτερικό, συνδέουν το Αιγαίο με εικόνες από παραλίες και διακοπές. Δύσκολα φαντάζονται πως μέχρι πριν δύο αιώνες ήταν μια θάλασσα γεμάτη κινδύνους – και όχι μόνο φυσικούς. Τόσο οι ταξιδιώτες όσο και οι ίδιοι οι κάτοικοι των ακτών του, ζούσαν μόνιμα υπό την απειλή των πειρατικών επιθέσεων.

Οι κλοπές και οι λεηλασίες δεν ήταν το μόνο πράγμα που είχαν να φοβούνται από τέτοιες επιθέσεις. Για τους πειρατές, οι ίδιοι οι άνθρωποι ήταν συχνά η πιο σημαντική και κερδοφόρα λεία. Μπορούσαν να αξιοποιηθούν με πολλούς τρόπους: προς πώληση στα σκλαβοπάζαρα των μεσογειακών λιμανιών, ως κωπηλάτες για τα πειρατικά καράβια, αλλά και για είσπραξη λύτρων, στην περίπτωση που οι αιχμάλωτοι προέρχονταν από πλούσια οικογένεια.

Το Αιγαίο ήταν μια θάλασσα που την λυμαίνονταν οι πειρατές ήδη από την Αρχαιότητα. Οι πρώτοι που κατάφεραν να πατάξουν την πειρατεία ήταν οι Ρωμαίοι. Η Ανατολική Μεσόγειος, η οποία έμεινε υπό τον έλεγχο της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας, θα παρέμενε για αρκετούς αιώνες μια σχετικά ασφαλής θάλασσα, σε αντίθεση με τη Δυτική. Αργότερα όμως, όταν οι Βυζαντινοί αποδυναμώθηκαν και έπρεπε να μοιραστούν τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου με δυνάμεις όπως οι Άραβες, οι Λατίνοι, ή οι Τούρκοι, η πειρατεία θα επανεμφανιζόταν δυναμικά και εκεί – και θα επιβίωνε μέχρι και τον 19ο αιώνα.

Πειρατεία και γεωγραφία

Η γεωγραφία του Αιγαίου, με τον πλούτο σε περάσματα, μικρά νησιά και μικρούς και απρόσιτους όρμους με σπηλιές, κατάλληλους ως καταφύγιο, ευνοούσε έτσι κι αλλιώς την πειρατεία. Δεν είναι παράξενο που αυτή η «τέχνη» αναπτύχθηκε στο Αιγαίο ήδη από την Αρχαιότητα.

Η περιοχή Σαρακίνικο στην Μήλο είναι μια από τις πολλές στο Αιγαίο με παρόμοιο όνομα, μάρτυρας της παλιότερης χρήσης ως κρυψώνα πειρατών.
Πηγή εικόνας

Όπως η γεωγραφία ευνόησε την ανάπτυξη της πειρατείας, με τη σειρά της η τελευταία θα επιδρούσε πάνω στην ανθρωπογεωγραφία του Αιγαίου. Ο κίνδυνος από τους πειρατές είναι ίσως και ο κύριος λόγος που πολλοί οικισμοί, συχνά και οι ίδιες οι Χώρες των νησιών, δεν είναι παραθαλάσσιοι, αλλά βρίσκονται στην ενδοχώρα: σε τοποθεσίες με φυσική οχύρωση, με δυνατότητες εποπτείας των θαλασσινών περασμάτων, σχετικά δύσκολα προσβάσιμες από τους πειρατές και, όσο αυτό ήταν δυνατόν, «κρυμμένες» απ’ αυτούς.

Οι επιδρομές στο τέλος του Μεσαίωνα είχαν αναγκάσει τον πληθυσμό της Καλύμνου να εγκαταλείψει τους παράλιους οικισμούς, είτε μεταναστεύοντας, είτε με την απομάκρυνση στα βουνά. Το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας (διακρίνεται πάνω δεξιά), το οποίο είχε κτιστεί από τους Βυζαντινούς, επισκευάστηκε από τους Ιωαννίτες και έγινε από τον 16ο αιώνα η πρωτεύουσα και το οικιστικό κέντρο του νησιού (με γύρω στους 1000 κατοίκους), εκμεταλλευόμενο την σπάνια ιδανική του θέση, πάνω σε βράχο στην μέση της κεντρικής κοιλάδας του νησιού. Η τοποθεσία αυτή το έκανε εξαιρετικά δυσπρόσιτο και σχεδόν αόρατο από την ανοικτή θάλασσα, συνδυάζοντας ταυτόχρονα την εποπτεία των λιμανιών του νησιού. Αμφιθεατρικά στους πρόποδες του κάστρου αναπτύχθηκε στους επόμενους αιώνες και η Χώρα της Καλύμνου, η οποία φαίνεται στην εικόνα.

Η Χώρα της Ίου (αριστερά) βρίσκεται κι αυτή σε υψόμετρο και σε κάποια απόσταση από το λιμάνι, κάτι που προφανώς έχει σχέση και με την προστασία από πειρατές. Το 1558 είχε δεχτεί την επίθεση τουρκικών πειρατικών, που λεηλάτησαν το νησί και πούλησαν τους κατοίκους σε σκλαβοπάζαρα: η Ίος θα παρέμενε ερημωμένη για περίπου μια εικοσαετία, πριν εποικιστεί ξανά.

Το να πούμε όμως ότι η σχέση του πληθυσμού του Αιγαίου με τους πειρατές ήταν γενικά αρνητική, θα ήταν υπεραπλούστευση. Πολλές ακτές του Αιγαίου έπαιξαν για κάποια περίοδο το ρόλο τους ως λημέρια των πειρατών. Οι τελευταίοι βασίζονταν στη βοήθεια των χωρικών από πολλές απόψεις, π.χ. για την παροχή πληροφοριών, προμηθειών ή καταφυγίου. Άρχοντες, επίσκοποι, ακόμα και μοναχοί στα νησιά, μπορεί να συνδέονταν έμμεσα με πειρατικές δραστηριότητες. Και φυσικά, δεν έλειπε και η άμεση συμμετοχή πολλών από τους ίδιους τους νησιώτες στις επιδρομές σε πλοία, στο Αιγαίο και αλλού.

Επομένως, η πειρατεία δεν ήταν απλά μια μάστιγα, αλλά και σημαντικό κομμάτι της οικονομίας του Αιγαίου. Σε κάποιες περιοχές λειτούργησε εντελώς αντίστροφα από ό,τι αλλού, βοηθώντας  στην ανάπτυξη παραθαλάσσιων οικισμών, ως τόπων εμπορίου της πειρατικής λείας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα νησιού που κατά την Τουρκοκρατία ανέπτυξε μια σχέση αλληλεξάρτησης με την πειρατεία ήταν η Μήλος: πρόσφερε στους πειρατές ασφάλεια, προμήθειες και διασκέδαση (εκεί ξεχειμώνιαζαν οι πειρατές πριν ξανοιχτούν στη θάλασσα την άνοιξη), καθώς και αγορά για τη λεία τους, ενώ το νησί γνώρισε μια οικονομική άνθηση χάρη σε αυτό το εμπόριο. Και άλλα νησιά, όπως η Ίος, η Κίμωλος, και η Αστυπάλαια έγιναν την ίδια περίοδο βάσεις των πειρατών, σε συμβίωση με τους κάτοικους, ενώ άλλα όπως π.χ. οι Φούρνοι αξιοποιούνταν ως ενέδρες.

Η παρουσία πολλών μικρών όρμων στην Ίο ίσως να έπαιξε ρόλο στο να γίνει το νησί καταφύγιο πειρατών στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Πάντως, στα οθωμανικά χρόνια τα μεγάλα κέντρα προέλευσης της πειρατείας βρίσκονταν εκτός Αιγαίου: στα κράτη της Μπαρμπαριάς (Αλγέρι, Τύνιδα, Τρίπολη), στη Μάλτα, στο Λιβόρνο. Μια πιο κοντινή περιοχή, που επίσης αναδείχτηκε σε πειρατομάνα, ήταν η Μάνη. Η γεωγραφία της, τα άγονα εδάφη με τη μικρή γεωργική παραγωγή, η σχετική απομόνωση, έσπρωχναν τους κατοίκους της προς αυτόν τον τρόπο εξασφάλισης της επιβίωσής τους. Η σημασία της πειρατείας για τη μανιάτικη οικονομία έγινε τόσο μεγάλη, που ακόμα και οι ίδιοι οι μπέηδες (δηλαδή οι Χριστιανοί ηγεμόνες, που διοικούσαν την ημιαυτόνομη Μάνη με την έγκριση των Οθωμανών) κατηγορούνταν συχνά ότι είχαν ανάμιξη σ’ αυτήν.

Το Οίτυλο στη Μάνη είναι σήμερα ένα μικρό χωριό, παλιά όμως το έλεγαν και «Μεγάλο Αλγέρι»: το όνομα αυτό παρέπεμπε στη λειτουργία αγοράς για την λεία της μανιάτικης πειρατείας, συμπεριλαμβανομένου και σκλαβοπάζαρου.
Πηγή εικόνας

Πειρατεία και κρατική εξουσία

Η σχέση της πειρατείας με την κρατική εξουσία είναι πολύ παλιά. Ήδη από την αρχαιότητα ο Ηρόδοτος περιγράφει π.χ. την πειρατική δράση του τυράννου της Σάμου Πολυκράτη, ενώ υπάρχουν αναφορές και για πειρατικές ενέργειες για λογαριασμό της Αθήνας.

Στη νεώτερη εποχή, η σχέση με τις κρατικές αρχές εκφράζεται πλέον και με τη διάκριση ανάμεσα σε «πειρατές» και «κουρσάρους». Οι απλοί πειρατές ήταν αυτοί που δρούσαν μόνο για δικό τους λογαριασμό, έχοντας αποκλειστικά το δικό τους κέρδος ως στόχο: ήταν, ας πούμε, ελεύθεροι επαγγελματίες. Αντίθετα, κουρσάροι λέγονταν όσοι λειτουργούσαν υπό την κάλυψη και για λογαριασμό μιας κρατικής δύναμης, επιτιθέμενοι μόνο στα εχθρικά σ’ αυτήν πλοία. Συχνά αυτό γινόταν και με περίπου επίσημο τρόπο, με σύναψη συμβολαίων κ.λπ: ήταν δηλαδή νόμιμοι, τουλάχιστον από την οπτική γωνία του κράτους που τους κάλυπτε.

Εκτός από τη σημασία του κούρσους σε καιρό πολέμου, υπήρχαν στη Μεσόγειο και κρατικά μορφώματα, για τα οποία η πειρατεία ήταν η βάση της οικονομίας τους, όπως οι ηγεμονίες της Μπαρμπαριάς ή η Μάλτα. Τέτοια παραδείγματα δείχνουν ότι και τα όρια ανάμεσα στην πειρατεία και το κούρσος δεν ήταν σαφή: οι Μπερμπερίνοι ήταν π.χ. κουρσάροι, από την άποψη ότι δρούσαν για λογαριασμό των τοπικών ηγεμόνων της Μπαρμπαριάς. Αν όμως λάβουμε υπόψη ότι αυτές οι ηγεμονίες τέθηκαν αργότερα υπό οθωμανική κυριαρχία, πρέπει να τους δούμε ως πειρατές, τουλάχιστον όσο η δράση τους δεν εγκρινόταν από την Υψηλή Πύλη.

Τα κράτη της Μπαρμπαριάς στη Βόρεια Αφρική.
Πηγή εικόνας

Όσο το Αιγαίο ήταν χώρος ανταγωνισμού ανάμεσα σε πολλές δυνάμεις (Λατίνους, Βυζαντινούς, Τούρκους, Μπερμπερίνους), ήταν κατά συνέπεια και χώρος ανταγωνισμού ανάμεσα στους κουρσάρους που τις υπηρετούσαν. Ταυτόχρονα, δρούσαν και πολλοί ανεξάρτητοι πειρατές, όλων των πιθανών εθνο-θρησκευτικών προελεύσεων. Αυτή ήταν γενικά μια χρυσή περίοδος για την πειρατεία, και ιδιαίτερα επικίνδυνη για τους κατοίκους ή ταξιδιώτες του Αιγαίου.

O Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα (άγαλμα στην Κωνσταντινούπολη) είναι κλασικό παράδειγμα για κάποιον που εξελίχθηκε από τοπικό πειρατή σε Οθωμανό ήρωα. Γεννήθηκε στη Λέσβο ως Χριστιανός αλλά προσχώρησε στο Ισλάμ. Αφού έγινε γνωστός πειρατής, μετέφερε την έδρα του στην Τύνιδα. Από το 1518 προσέφερε τις υπηρεσίες του στον Οθωμανό Σουλτάνο, φτάνοντας μέχρι και τον τίτλο του καπουντάν πασά.
Πηγή εικόνας

Όταν αργότερα το Αιγαίο μετατράπηκε, τυπικά τουλάχιστον, σε οθωμανική λίμνη, ήταν επόμενο ότι οι Οθωμανοί θα προσπαθούσαν να περιορίσουν την πειρατεία, ιδιαίτερα αφού μέσω των διάφορων συμφωνιών που είχαν κάνει με ευρωπαϊκές δυνάμεις όφειλαν να ενδιαφέρονται και για την ασφάλεια των εμπορικών πλοίων των τελευταίων. Δεν ήταν όμως εύκολη υπόθεση: το Αιγαίο ήταν ευνοϊκό για τους πειρατές, όχι μόνο επειδή πρόσφερε εύκολα καταφύγια, αλλά και γιατί από εκεί περνούσαν αναγκαστικά όλα τα πλοία που αναλάμβαναν το εμπόριο της Κωνσταντινούπολης, της Θεσσαλονίκης και της Σμύρνης και άλλων σημαντικών οθωμανικών κέντρων με την υπόλοιπη Μεσόγειο.

Ποτέ οι Οθωμανοί δεν θα κατάφερναν να ελέγξουν εντελώς την πειρατεία. Στην ουσία, μοιράζονταν με τους πειρατές την εξουσία πάνω στους τοπικούς πληθυσμούς, ιδιαίτερα στα νησιά που λειτουργούσαν ως πειρατικές βάσεις. Χαρακτηριστικό επεισόδιο για το κύρος που μπορεί να απολάμβαναν οι πειρατές, αλλά και για το θράσος τους απέναντι στους Οθωμανούς, ήταν η ανακήρυξη του διάσημου πειρατή Ι. Καψή σε «βασιλιά» της Μήλου το 1677: η «βασιλεία» του διήρκεσε τρία χρόνια, πριν συλληφθεί και κρεμαστεί.

Πειρατεία και θρησκεία

Η σχέση πειρατείας – κρατικής εξουσίας μας φέρνει σχεδόν αυτόματα και σε έναν άλλο σημαντικό παράγοντα. Από τη στιγμή που η κρατική εξουσία ήταν στενά συνδεδεμένη με τη θρησκεία, είναι αναμενόμενο ότι θα υπήρχε και μια σχέση της πειρατείας μαζί της.

Οι Σαρακηνοί ήταν από τους πρώτους που φρόντισαν να νομιμοποιήσουν την πειρατική δράση με θρησκευτικές (ισλαμικές) αναφορές. Στην ουσία, μετέφεραν στη θάλασσα μια τακτική που εφαρμοζόταν ήδη στη στεριά, αφού από πολύ νωρίς η αραβική μουσουλμανική κοινότητα χρησιμοποίησε ληστρικές επιδρομές για να εξασφαλίσει τους πόρους για την επιβίωσή της, ντύνοντας τις με τον μανδύα του ιερού πολέμου. Όταν Άραβες πειρατές κατάφεραν να καταλάβουν την Κρήτη, ίδρυσαν εκεί εμιράτο και την χρησιμοποίησαν σαν ορμητήριο για επιδρομές στο Αιγαίο.

Εικόνα από μάχη ανάμεσα στους Κρητικούς Σαρακηνούς και τους Βυζαντινούς. Το Εμιράτο της Κρήτης έζησε από το 824/27 μέχρι το 961. Οι Σαρακηνοί ήταν αυτοί που ίδρυσαν την πόλη του Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο), κάνοντας την πρωτεύουσα του νησιού και ασφαλές πειρατικό ορμητήριο.
Πηγή εικόνας

Το παράδειγμα τους θα ακολουθούσαν μετά από κάποιους αιώνες και τα τουρκικά εμιράτα των μικρασιατικών παραλίων. Και αυτά επικαλέστηκαν θρησκευτικούς λόγους για να δικαιολογήσουν τις πειρατικές τους δραστηριότητες: η λεηλασία της ιδιοκτησίας των «απίστων» και η αιχμαλωσία τους ήταν τιμωρία για τη μη αποδοχή του Ισλάμ. Ήταν μια «τζιχάντ της θάλασσας«: ακόμα και η μοιρασιά των λαφύρων γινόταν με βάση το Κοράνι.

Το Ισλάμ όμως δεν είναι η μόνη θρησκεία που είχε το προνόμιο να συνδεθεί με την πειρατεία. Το χριστιανικό-καθολικό τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών χρησιμοποίησε ως βάση για πειρατικές επιδρομές αρχικά την Κύπρο και στη συνέχεια τη Ρόδο, την οποία μετέτρεψαν και σε έδρα του κράτους τους. Και σ’ αυτήν την περίπτωση πρόκειται στην ουσία για μεταφορά μιας τακτικής της στεριάς στη θάλασσα, αφού οι Ιωαννίτες είχαν προηγουμένως συμμετάσχει στις Σταυροφορίες. Τώρα, οι Ιωαννίτες χτυπούσαν και λήστευαν τους μουσουλμανικούς στόχους στη θάλασσα, με μια σκληρότητα που εμπνεόταν και από το θρησκευτικό τους ζήλο. Όταν υπήρχαν «αναδουλειές», λόγω της απουσίας μουσουλμανικών πλοίων, οι καθολικοί Ιωαννίτες θυμούνταν το Σχίσμα και δεν δίσταζαν να χτυπήσουν και ελληνορθόδοξους στόχους.

Οι Ιωαννίτες είχαν υπό τον έλεγχό τους κατά τον ύστερο Μεσαίωνα σχεδόν όλα τα Δωδεκάνησα. Η εικόνα είναι από το Κάστρο της Χρυσοχεριάς στην Κάλυμνο, το οποίο οι Ιωαννίτες (φαίνεται το έμβλημά τους με τον σταυρό) έκτισαν τον 15ο αιώνα.

Στα οθωμανικά χρόνια, αυτή η σύγκρουση Μουσουλμάνων και Χριστιανών πειρατών/κουρσάρων θα αποκτούσε άλλες γεωγραφικές αναφορές, εκτός Αιγαίου, χωρίς να αλλάξει όμως πολλά στην ουσία της. Οι Ιωαννίτες μετέφεραν την έδρα τους στη Μάλτα και συνέχισαν να έρχονται μέχρι το Αιγαίο και να χτυπούν στόχους που θεωρούσαν μουσουλμανικούς, δηλαδή κυρίως καράβια με οθωμανική σημαία (κάποια από τα οποία ήταν φυσικά και ελληνικά). Οι Μαλτέζοι πειρατές ήταν ο τρόμος των Μουσουλμάνων και των Εβραίων, οι οποίοι έπρεπε να πληρώνουν μεγάλα ποσά σε λύτρα για να απελευθερώνουν τους ομόθρησκους αιχμάλωτους και να τους γλυτώνουν από τη δουλεία σε Χριστιανούς – κάτι που κάποιοι το θεωρούσαν και ως ισλαμικό θρησκευτικό καθήκον (αντίστοιχα, υπήρχαν και στη Δύση χριστιανικές οργανώσεις που έβλεπαν ως αποστολή τους τη συλλογή λύτρων για την απελευθέρωση Χριστιανών αιχμαλώτων, θυμάτων της μουσουλμανικής πειρατείας: παράδειγμα είναι το τάγμα των ιπποτών Mercedarian στην Καταλονία). Είναι ενδιαφέρον πάντως, ότι τόσο οι Μουσουλμάνοι όσο και οι εβραϊκές οργανώσεις προτιμούσαν να χρησιμοποιούν Χριστιανούς ως μεσάζοντες για την εξαγορά Μουσουλμάνων και Εβραίων σκλάβων αντίστοιχα. Η επιλογή Χριστιανών γι’ αυτήν τη δουλειά είχε πολύ πρακτικούς λόγους: οποιοσδήποτε Μουσουλμάνος ή Εβραίος έφτανε στη Μάλτα για να διαπραγματευτεί, θα ρίσκαρε το να γίνει ο ίδιος σκλάβος.

Αντίστοιχα, κέντρο της μουσουλμανικής πειρατείας έγιναν τα κράτη της Μπαρμπαριάς: το Αλγέρι, η Τύνιδα και η Τρίπολη. Σε οθωμανικά έγγραφα οι Μπερμπερίνοι κουρσάροι/πειρατές αναφέρονται ως «ιεροί πολεμιστές» – τουλάχιστον εφόσον η δράση τους συμπίπτει με τα οθωμανικά συμφέροντα. Γιατί ακόμα και αυτή η σχέση δεν ήταν πάντα εύκολη, αφού δεν ήταν εντελώς ελεγχόμενοι από την οθωμανική διοίκηση.

Οι Μουσουλμάνοι και οι Καθολικοί πειρατές δεν ήταν όμως οι μόνοι που χρησιμοποιούσαν θρησκευτικές αναφορές για να «ευλογήσουν» τη δράση τους. Από την πλευρά των Ελληνορθόδοξων, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εκκλησία «Παναγία Κλεφτρίνα» στη νήσο Γραμβούσα, πειρατικό ορμητήριο στις αρχές του 19ου αιώνα, για το οποίο θα γίνει λόγος και πιο κάτω.

Η Παναγιά Κλεφτρίνα στη Γραμβούσα.
Πηγή εικόνας

Γενικά, δεν πρέπει να φανταζόμαστε ότι οι Χριστιανοί ή Μουσουλμάνοι κουρσάροι/πειρατές, που ισχυρίζονταν ότι δρούσαν στο όνομα της θρησκείας τους, ήταν πάντα τόσο επιλεκτικοί στους στόχους τους. Τόσο οι Μπερμπερίνοι όσο και οι Μαλτέζοι και οι Λιβορνέζοι μπορούσαν να επιτεθούν και σε ομόθρησκούς τους. Αυτό πάντως που συνήθως δεν έκαναν στους τελευταίους, ήταν να τους σκλαβώσουν.

Πειρατεία και επανάσταση

Η αναφορά στην ελληνορθόδοξη πειρατεία μας φέρνει και σε μια άλλη διάσταση της πειρατείας στο Αιγαίο: αυτήν της αντίστασης στο κατεστημένο της εποχής, δηλαδή την οθωμανική εξουσία. Η συμπάθεια που είχαν διάφοροι νησιώτες προς τους πειρατές, παρά όσα υπέφεραν κατά καιρούς απ’ αυτούς, είναι επομένως κάτι παρόμοιο μ’ αυτήν πολλών χωρικών προς τους κλέφτες: έτσι εκφραζόταν η απόρριψη προς μια εξουσία που την θεωρούσαν άδικη απέναντί τους, και ήταν επιπλέον (στην περίπτωση της οθωμανικής) αλλόθρησκη.

Ίσως ο πρώτος κουρσάρος/πειρατής που θα περνούσε στην Ιστορία ως επαναστάτης ήταν ο Λάμπρος Κατσώνης. Γεννημένος στη Λιβαδειά το 1752, κατατάχθηκε ήδη σε ηλικία 18 ετών στο ρωσικό ναυτικό. Επέστρεψε στο Αιγαίο για να αναλάβει δράση ως κουρσάρος για λογαριασμό των Ρώσων, οι οποίοι τότε βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Οθωμανούς. Παρακινούσε ταυτόχρονα τους κατοίκους του Αιγαίου να επαναστατήσουν εναντίον των Τούρκων – χωρίς πολλή επιτυχία.

Όταν η Ρωσία τελικά έκλεισε ειρήνη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Κατσώνης αρνήθηκε να σταματήσει τη δράση του. Έχασε έτσι τη ρωσική στήριξη και μετατράπηκε από κουρσάρο σε απλό πειρατή: με ορμητήριο το Πόρτο Κάγιο στην ημιαυτόνομη Μάνη συνέχισε για μερικά χρόνια να επιτίθεται σε οθωμανικά, αλγερίνικα και γαλλικά καράβια. Φρόντιζε όμως να δίνει και μια πολιτική διάσταση στη δράση του: αποκαλούσε τον εαυτό του «απελευθερωτή της Ελλάδας» και συνέταξε το δικό του Μανιφέστο.

Η σημαία του Λάμπρου Κατσώνη, «Πρίγκηπα της Μάνης και Ελευθερωτή της Ελλάδας», όταν πλέον δρούσε αυτόνομα.
Πηγή εικόνας

Στα χρόνια πριν την Ελληνική Επανάσταση, το Αιγαίο γνώρισε μια έξαρση της πειρατείας, η οποία δεν ήταν άσχετη με την αύξηση της ανεργίας, λόγω της κρίσης στο ναυτιλιακό κλάδο από το 1815. Όπως αντίστοιχα με τους κλέφτες στη στεριά, η εμπειρία των πειρατών στα όπλα και στις ναυτικές μάχες θα αποδεικνυόταν χρήσιμη στην Επανάσταση και δεν είναι τυχαίο που πολλοί επαναστάτες είχαν πίσω τους (και) πειρατική καριέρα: από τους Μαυρομιχαλαίους και τους Μαντούβαλους ως και τον ίδιο τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.

Μπορεί η εξέλιξη των πειρατών σε επαναστάτες να ήταν κάτι σχετικά φυσιολογικό για την εποχή. Δεν σημαίνει όμως ότι αυτό δεν μπορούσε να γίνει και στην ανάποδη κατεύθυνση. Ένα κλασικό παράδειγμα (ανάμεσα σε πολλά) είναι η κοινότητα της Γραμβούσας, μιας μικρής νησίδας λίγο έξω από τον Κίσσαμο της Κρήτης. Το 1826 μια μερίδα επαναστατημένων Κρητών κατέφυγε εκεί για να ξεφύγουν από τους Οθωμανούς. Ανίκανοι να επιβιώσουν με άλλο τρόπο, κατέφυγαν στην πειρατεία και απέκτησαν ιδιαίτερα κακή φήμη.

Γενικά, οι σκληρές οικονομικές συνθήκες αυτής της εμπόλεμης περιόδου οδήγησαν ακόμα περισσότερους προς τη ληστεία και την πειρατεία. Χωρίς να έχουν την πολυτέλεια να χτυπούν μόνο οθωμανικά καράβια, οι πειρατές έβαζαν στο στόχαστρο τους και ελληνικά πλοία, αλλά και πλοία διάφορων ευρωπαϊκών δυνάμεων (συχνά με την ανοχή των τοπικών επαναστατικών αρχών, που συμμετείχαν στα κέρδη από τέτοιες δραστηριότητες), αυτών δηλαδή από τις οποίες το νεοσύστατο ελληνικό κρατίδιο ήταν πλήρως εξαρτημένο. Η ελληνική κυβέρνηση θα βρισκόταν άρα σύντομα αναγκασμένη να δράσει.

Το τέλος

Το φαινόμενο της πειρατείας στο Αιγαίο έχει, όπως φάνηκε πιο πάνω, κοινά με αυτό της ληστείας στην ηπειρωτική Ελλάδα. Αν όμως η δεύτερη αφορούσε κυρίως τους τοπικούς πληθυσμούς και ενοχλούσε ελάχιστα τις ευρωπαϊκές δυνάμεις (τουλάχιστον μέχρι τη γνωστή σφαγή στο Δήλεσι το 1870), δεν συνέβαινε το ίδιο και με την πρώτη, που εμπόδιζε το διεθνές εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Αυτός ήταν μάλλον και ο λόγος που τελικά η πειρατεία εξαλείφθηκε πιο γρήγορα και αποτελεσματικά.

Με το που ήρθε στην Ελλάδα, ο Ιωάννης Καποδίστριας έδειξε ότι ήταν αποφασισμένος να αντιμετωπίσει πραγματικά αυτό το πρόβλημα, σε αντίθεση με τις προηγούμενες επαναστατικές διοικήσεις. Για να πετύχει τον σκοπό του, ανέθεσε τη δουλειά σε κάποιον που ήταν ο ίδιος πρώην πειρατής και ήξερε από πρώτο χέρι τις μεθόδους και τη νοοτροπία τους: τον Ανδρέα Μιαούλη.

Ο Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835) γεννήθηκε στην Ύδρα και δραστηριοποιήθηκε ήδη νέος ως πειρατής στην Αίγυπτο, προτού επιστέψει στην πατρίδα του για να γίνει έμπορος. Στην Ελληνική Επανάσταση ήταν ο αρχηγός του υδραίικου στόλου, με πολλές επιτυχίες εναντίον των Τούρκων. Το 1827 ο Καποδίστριας του ανέθεσε την εκκαθάριση του Αιγαίου από τους πειρατές.
Πηγή εικόνας

Ο Μιαούλης κατάφερε να εξουδετερώσει τους πειρατές των Βόρειων Σποράδων, ενώ ευρωπαϊκοί στόλοι εξόντωσαν ταυτόχρονα αυτούς της Γραμβούσας. Ο Καποδίστριας μπορεί έτσι να πέτυχε τον στόχο του, αλλά όχι χωρίς συνέπειες: η εξόντωση της πειρατείας προφανώς δεν ήταν σύμφωνη με τα συμφέροντα πολλών σημαντικών οικογενειών, και λέγεται ότι αυτός ήταν κι ένας από τους λόγους που οδήγησαν στη δολοφονία του.

Στα επόμενα χρόνια δεν έλειψαν και οι φάσεις που αναζωπυρώθηκε η πειρατεία, αφού δεν είχαν εξαφανιστεί τα κοινωνικά αίτια που την δημιούργησαν. Σιγά σιγά όμως, το Αιγαίο θα γινόταν μια ειρηνική και ασφαλής θάλασσα και τέτοια θα παραμείνει μέχρι τις μέρες μας. Δύσκολα φαντάζεται κάποιος σήμερα το φόβο που γεννούσε μόλις πριν δύο αιώνες.

Πριν πάντως βιαστούμε να θεωρήσουμε ότι ένα φαινόμενο όπως η πειρατεία μπορεί να αντιμετωπιστεί απλά με ανάλογη βία, ας σκεφτούμε πως λειτουργούσε και ως τρόπος μιας αναγκαίας ίσως αναδιανομής του εισοδήματος. Η Μπαρμπαριά, η Μάλτα ή η Μάνη και τα Σφακιά, ήταν περιοχές που χωρίς την πειρατεία θα ήταν φτωχές και με δυσκολία θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιβίωση του πληθυσμού τους. Και σίγουρα δεν είναι τυχαίο που η πειρατεία στο Αιγαίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα σε εποχές ανεργίας, όταν για το ναυτικό πληθυσμό δεν υπήρχαν πολλές άλλες εναλλακτικές. Είναι κάτι που βλέπουμε και σήμερα π.χ. στη Σομαλία. Όταν τίθεται θέμα επιβίωσης, προσαρμόζονται ανάλογα και τα όρια της ηθικής. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη.

---

Πηγές

• Sophia  Laiou (2016): Politics and Piracy in the Ottoman Empire. In: Gelina Harlaftis, Dimitris Dimitropoulos, David J. Starkey (eds.): Corsairs and Pirates in the Eastern Mediterraneaan, Fifteenth-Nineteenth Centuries p. 103-108.
• Eyal Ginio (2001): Piracy and Redemption in the Aegean Sea during the first half of the eighteenth Century. In: Turcica 33, p. 135-147.
• Apostolos Delis (2014): A Hub of Piracy in the Aegean – Syros during the Greek War of Independence.
• Vassiliki Sakka (2005): Piracy in Eastern Mediterranean in late 16th century. A case study: life in the Ionian Island of Kythera. In: Studia Historica Nitriensia 12, p.p.179-20.
• Σοφία Μεργιαλή – Σαχά (2010): Πειρατές και ασκητές: το φαινόμενο της πειρατείας μέσα από τα αγιολογικά κείμενα της Παλαιολόγειας εποχής. Ιόνιος Λόγος 2, 221-234.
• Νίκος Μπελαβίλας (1993, Διδακτορική διατριβή): Λιμάνια και οικισμοί στο Αιγαίο της πειρατείας – Μετασχηματισμοί στο χώρο του ναυτικού και οικιστικού δικτύου των νησιών, κατά την περίοδο της πειρατικής ναυτιλίας, 1420-1815.
• Joshua Michael White (2012, dissertation): Catch and Release – Piracy, Slavery, and Law in the Early Modern Ottoman Mediterranean.
• Σταύρος Καπετανάκης (2011): Η Μάνη στη δεύτερη τουρκοκρατία, 1715-1821.
• ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΜΑΝΗ
• Κολοβός Γεώργιος (2006): Η πειρατεία στα χρόνια της Ελληνικής Επαναστάσεως και η αντιμετώπισή της από τον Καποδίστρια.
• Γιούλη Βελισσαροπούλου (1982): Πειρατεία και πειρατές στην ελληνική αρχαιότητα. Αρχαιολογία.
• Μηχανή του Χρόνου: «Η ιστορία της πειρατείας»

Η Ελληνικη Επανασταση με τα ματια των Οθωμανων

Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα ιστορικό γεγονός που έχουμε (φυσιολογικά) συνηθίσει να το βλέπουμε από μια ελληνική εθνική σκοπιά: εθνική απελευθέρωση, ίδρυση του νεοελληνικού κράτους κ.λπ. Ήταν όμως και από τα πρώτα γεγονότα, που φάνηκαν να κλονίζουν τόσο δυνατά την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με ποιόν τρόπο την είδαν οι ίδιοι οι Οθωμανοί;

Η γενική στάση των οθωμανικών ελίτ, ήταν ότι η εξέγερση των Ρωμιών ήταν άτιμη «προδοσία», ένδειξη αχαριστίας για την καλή μεταχείριση και τα προνόμια που τους είχε χαρίσει η οθωμανική διοίκηση. Αυτή η αντίληψη μπορεί να φαίνεται σήμερα περίεργη. Δεν πρέπει πάντως να ξεχνάμε, ότι ο Σουλτάνος περνούσε σχεδόν όλη του τη ζωή κλεισμένος μέσα σε πολυτελή ανάκτορα, και είναι αμφίβολο κατά πόσον οι σύμβουλοι και αξιωματούχοι του είχαν αρκετή γνώση ή και ενδιαφέρον για τις πραγματικές συνθήκες διαβίωσης των Ρωμιών χωρικών στις απομακρυσμένες και υπανάπτυκτες επαρχίες – και σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκε μάλλον και η νότια Ελλάδα.

Η επανάσταση δεν θεωρήθηκε απλά τοπική εξέγερση της Πελοποννήσου και της Ρούμελης. Αυτό φάνηκε και με το ότι οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης ήταν οι πρώτοι που έγιναν στόχοι για τα αντίποινα. Για τους Οθωμανούς, ήταν μια σύγκρουση μεταξύ Μουσουλμάνων και Χριστιανών – εξάλλου ο Σουλτάνος κήρυξε και τζιχάντ, ιερό πόλεμο εναντίον των επαναστατών. Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης ήταν και η εκτέλεση του Πατριάρχη, παρ’ όλο που αυτός καταδίκαζε ξεκάθαρα την Επανάσταση.

Παράλληλα όμως, οι Οθωμανοί είδαν την Επανάσταση και ως θεϊκή τιμωρία για τη δική τους στρατιωτική, θρησκευτική και ηθική παρακμή. Το ότι τόλμησαν να ξεσηκωθούν ακόμα και οι Ρωμιοί, παρά τη σημαντική συμμετοχή τους στην οθωμανική διοίκηση, και παρά το ότι η ηγεσία τους βρισκόταν δίπλα στο Σουλτάνο (ουσιαστικά στο έλεός του), θεωρήθηκε ένδειξη για το πόσο χαμηλά είχε πέσει το κράτος. Σ’ αυτά τα εσωτερικά αίτια δόθηκε μεγάλη σημασία και με αφορμή την Επανάσταση, ο Σουλτάνος έκανε μια απόπειρα ριζικής αναμόρφωσης ολόκληρης του μουσουλμανικής κοινότητας (χωρίς πολλή επιτυχία, όπως θα παραδεχόταν ο ίδιος αργότερα).

Για να κατανοήσουμε αυτή την αντίδραση, πρέπει να έχουμε υπόψη τη μεγάλη επιρροή που ασκούσαν στους Οθωμανούς της εποχής (τουλάχιστον σύμφωνα με τον Τούρκο ιστορικό H. Şükrü Ilıcak, στην ανάλυση του οποίου κυρίως βασίζεται αυτό το άρθρο) τα έργα ενός Άραβα διανοητή του 14ου αιώνα: του Ιμπν Χαλντούν.

Ο Ιμπν Χαλντούν και η οθωμανική διανόηση

Άγαλμα του Ιμπν Χαλντούν στην Τύνιδα.
Πηγή εικόνας

Ο Ιμπν Χαλντούν γεννήθηκε το 1332 στην Τυνησία και πέθανε το 1406 στο Κάιρο. Θεωρείται μέχρι και σήμερα ένας πολύ σημαντικός ιστορικός και κοινωνικός επιστήμονας, ο σημαντικότερος ίσως που γέννησε ο αραβικός-ισλαμικός πολιτισμός. Αφού υπηρέτησε διάφορους Μουσουλμάνους ηγέτες στη Δυτική Μεσόγειο, αποσύρθηκε για τέσσερα χρόνια σ’ ένα κάστρο στην Αλγερία, όπου έγραψε το γνωστότερο έργο του: τα Προλεγόμενα (Muqaddimah). Ο αρχικός σκοπός ήταν να αποτελέσει μια γενική Ιστορία των Αράβων και των Βερβέρων. Ανέπτυξε όμως τις σκέψεις του σε τέτοιο βαθμό, που σήμερα θεωρείται ως το πιο σημαντικό έργο Φιλοσοφίας της Ιστορίας που είχε γραφτεί μέχρι τότε, με κοινωνιολογικές, πολιτικές και οικονομολογικές προεκτάσεις.

Κεντρικό στοιχείο στο έργο του είναι ο όρος ασαμπίγια (σημαίνει περίπου κοινωνική συνοχή, αλληλεγγύη, αίσθηση ομαδικότητας). Η ασαμπίγια (ή ασαμπίγιετ) είναι κάτι που συναντάται κυρίως σε ομάδες ανθρώπων που ζουν ακόμα στο φυλετικό-νομαδικό στάδιο, που είναι συνηθισμένοι στη δύσκολη ζωή και ξέρουν να πολεμούν. Ιδιαίτερα αν αυτά συνδυαστούν με μια θρησκευτική ιδεολογία, μπορούν να φέρουν μια τέτοια ομάδα στην εξουσία, ξεκινώντας έτσι μια δυναστεία σ’ ένα κράτος.

Ο Ιμπν Χαλντούν περιγράφει έναν δυναστικό κύκλο: από τη δημιουργία της δυναστείας μέχρι την αναπόφευκτη παρακμή της, όταν αποδυναμωθεί αυτή η ασαμπίγια μέσω της μετάβασης από τη νομαδική-αγροτική κοινωνία (badawa – μπεντεβίγιετ) στην αστική (hadara – χαζαρίγιετ). Η αστική ζωή χαρακτηρίζεται από αυξημένη ασφάλεια, πολυτέλεια και άρα από μειωμένη μαχητικότητα – η δυναστεία μπορεί να βρεθεί στην ανάγκη να αναθέσει σε μισθοφόρους από άλλη φυλή την υπεράσπισή της, αφού τα μέλη της ίδιας είναι πλέον ανίκανα γι’ αυτό. Στο τελευταίο στάδιο κυριαρχούν η σπατάλη, η τεμπελιά, η ανηθικότητα, η ιδιοτέλεια: η κοινωνική αλληλεγγύη (ασαμπίγια) είναι εντελώς αδύναμη. Η παρηκμασμένη δυναστεία τότε αντικαθίσταται με μια νέα από κάποιο γειτονικό έθνος, που έχει ισχυρή ασαμπίγια, και ο κύκλος κλείνει.

Το έργο του Ιμπν Χαλντούν ήταν από τις πιο σημαντικές επιρροές για τους διανοούμενους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι και το 19ο αιώνα. Είναι προφανές πως η περιγραφή του δυναστικού κύκλου είχε λόγους να ενδιαφέρει ιδιαίτερα την οθωμανική άρχουσα τάξη, σε μια εποχή που η Αυτοκρατορία φαινόταν να είναι σε βαθιά κρίση. Κατά τον H. Şükrü Ilıcak, ο ιμπν-χαλντουνισμός έγινε με το ξέσπασμα της επανάστασης η κύρια ιδεολογία που καθόρισε τη στάση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’ και των ψηλών αξιωματούχων, όπως αυτή αποτυπώνεται στα επίσημα οθωμανικά έγγραφα. (Πάντως αποφεύγεται κάθε καθαρή αναφορά στο όνομα του Ιμπν Χαλντούν και στον όρο ασαμπίγια: ο λόγος είναι μάλλον οι αμφιβολίες για τη συμβατότητα με την ισλαμική ορθοδοξία. Ο Σουλτάνος σίγουρα δεν ενδιαφερόταν να έρθει σε αντιπαράθεση με τη θρησκευτική ηγεσία, σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή).

Ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ (βασιλεία: 1808-1839).
Πηγή εικόνας

Με βάση αυτή την ιμπν-χαλντουνική ανάλυση, η Αυτοκρατορία βρισκόταν σε παρακμή επειδή είχε μειωθεί πολύ η οθωμανική ασαμπίγια. Οι Οθωμανοί αξιωματούχοι ζούσαν στα παλάτια τους με χλιδή, χωρίς να προσέχουν τους ηθικούς και θρησκευτικούς κανόνες, ενώ και ο μουσουλμανικός πληθυσμός γενικά απολάμβανε την άνετη ζωή της πόλης. Η αίσθηση αλληλεγγύης και η μαχητικότητά τους ήταν πολύ χαμηλή – όπως αποδεικνυόταν κατά το Σουλτάνο και από την έλλειψη αντίδρασης στις τεράστιες σφαγές Μουσουλμάνων από τους επαναστατημένους Έλληνες. Ως παράδειγμα αναφέρεται όχι μόνο η παθητικότητα των (άμεσα επηρεασμένων) Μουσουλμάνων του Μοριά, αλλά και αυτών της Λάρισας, που παρά τη μικρή απόσταση δεν κάνουν τίποτα για να βοηθήσουν τα αδέλφια τους.

Αντίθετα, εντύπωση προξενεί στο Σουλτάνο η αφοσίωση των Ελλήνων στον αγώνα τους. Εκπλήσσεται όταν οι επαναστάτες δεν ζητούν χάρη, παρά τη βίαιη καταστολή, και επιμένουν στο σκοπό τους. Αυτή η διάθεση αυτοθυσίας αναγνωρίζεται ως ισχυρότερη ασαμπίγια: κάτι που με βάση τις θεωρίες του Ιμπν Χαλντούν τους έκανε πιθανούς αντικαταστάτες στην κορυφή της εξουσίας. Ο Σουλτάνος και οι ψηλοί αξιωματούχοι φοβόντουσαν ότι μπορεί η Αυτοκρατορία να βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο του ιμπν-χαλντουνικού δυναστικού κύκλου, ότι μπορεί να πλησιάζει το τέλος της – και προσπάθησαν ν’ ανατρέψουν αυτήν την πορεία.

Ο ιμπν-χαλντουνισμός εφαρμόζεται στην πράξη

Έχοντας όλα αυτά υπόψη, εξηγείται και γιατί ένα από τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Σουλτάνος ήταν η διαταγή να κυκλοφορούν όλοι οι Μουσουλμάνοι οπλισμένοι. Επίσης, στόχος ήταν η εγκατάλειψη του πολυτελούς τρόπου ζωής και η προσήλωση στο θρησκευτικό νόμο, τη Σαρία. Τα σχέδια αυτά αφορούσαν όλους τους Μουσουλμάνους, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης και τάξης – έγινε ακόμα και μια προσπάθεια να επιβληθεί ενιαία ενδυμασία για όλους. Οι Μουσουλμάνοι έπρεπε να ενωθούν σε μια «συμμαχία καρδιών» και να βλέπουν ο ένας τον άλλο σαν αδέλφια. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα επιτυγχανόταν η επιστροφή στο μπεντεβίγιετ (το νομαδικό τρόπο ζωής, στον οποίο ανήκε φυσικά και ο πόλεμος) – προϋπόθεση για τη νίκη επί των επαναστατών, αλλά και γενικά για τη σωτηρία της Αυτοκρατορίας.

Ο εξοπλισμός όλων των Μουσουλμάνων στην Κωνσταντινούπολη, η ρητορική περί πολεμικού ήθους και της ανάγκης συλλογικής βίαιης αντίδρασης στην «προδοσία» των Ρωμιών, έπαιξαν το ρόλο τους στα γεγονότα που ακολούθησαν. Από τον Απρίλιο μέχρι το Δεκέμβριο του 1821 (σε τέσσερις διαφορετικές φάσεις) ο μουσουλμανικός όχλος, με την ανοχή ή ακόμα και με τη συμμετοχή γενίτσαρων και άλλων αξιωματούχων, επιτέθηκε άγρια στους Ρωμιούς στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη, αφήνοντας πίσω πολλούς νεκρούς καθώς και λεηλατημένες ή κατεστραμμένες εκκλησίες – ήταν αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε πογκρόμ.

Πηγή εικόνας

Οι Οθωμανοί χρονικογράφοι προσπάθησαν στη συνέχεια να απαλλάξουν το Σουλτάνο από ευθύνες για αυτήν τη σφαγή αθώων. Το σίγουρο πάντως ήταν ότι αυτά τα γεγονότα δεν βοήθησαν ιδιαίτερα την προσπάθεια κατάπνιξης της επανάστασης ή την επανόρθωση της ασαμπίγια. Αντίθετα, δημιούργησαν μια χαώδη κατάσταση, ενώ ο μουσουλμανικός πληθυσμός παρέμεινε στο μεγαλύτερο μέρος του σχετικά αδιάφορος για την εξέγερση στην Ελλάδα.

Γενικές σκέψεις

Ίσως η πρώτη εντύπωση που μας δημιουργείται όταν διαβάζουμε για όλα αυτά (τουλάχιστον έτσι έγινε με μένα), είναι το πόσο συντηρητική ήταν ακόμα η πολιτική σκέψη των Οθωμανών. Μοιάζουν ανίκανοι να συλλάβουν τη σημασία των ιδεολογικών αλλαγών στην Ευρώπη. Αντίθετα, προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση στη βάση μιας κυκλικής θεωρίας για την Ιστορία, βάζοντας σαν στόχο μια μη ρεαλιστική οπισθοδρόμηση σ’ έναν προηγούμενο τρόπο ζωής.

Με μια δεύτερη ανάγνωση όμως, ίσως μπορούμε να δούμε και την εφαρμογή του ιμπν-χαλντουνισμού σαν μια έκφραση μουσουλμανικού πρωτο-εθνικισμού. Η αναζήτηση μιας δυνατής αλληλεγγύης ανάμεσα σε όλους τους Μουσουλμάνους ως φορείς του κράτους, ανεξαρτήτως ταξικών διαφορών, ή η εξύψωση του πολεμικού ήθους, δεν απέχουν και πολύ από το σύγχρονο εθνικισμό. Ο Ιμπν Χαλντούν θεωρεί πως οι νομαδικοί λαοί έχουν δυνατή ασαμπίγια, λόγω και του ότι γνωρίζουν καλά το γενεαολογικό τους δέντρο και διατηρούν τους φυλετικούς δεσμούς αίματος – σε αντίθεση με τους αστικούς πληθυσμούς που ορίζουν την ταυτότητά τους κυρίως με βάση την πόλη στην οποία κατοικούν. Η οθωμανική προσπάθεια ανασύστασης της ασαμπίγια μέσω της ένταξης σε μια, ανάλογη των παλιών φυλών, φαντασιακή κοινότητα (Μουσουλμάνοι), δεν μοιάζει με τον τρόπο που συστάθηκαν τα σύγχρονα έθνη;

Μπορούμε ίσως να δούμε στη συγκεκριμένη ερμηνεία του ιμπν-χαλντουνισμού το πρώτο βήμα σε μια μακριά πορεία γέννησης της σύγχρονης τουρκικής εθνικής ιδεολογίας, που έμελλε ακόμα να περάσει τα στάδια του νεο-οθωμανισμού, του πανισλαμισμού και του νεοτουρκισμού; Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι Οθωμανοί φαίνονται να θαυμάζουν την ασαμπίγια των Ελλήνων, που τότε είχαν μόλις αρχίσει την πορεία μετατροπής τους από μιλέτι των Ορθόδοξων Χριστιανών σε σύγχρονο ελληνικό έθνος. Πάνω στην αίσθηση της μουσουλμανικής κοινότητας θα βασιζόταν εξάλλου και έναν αιώνα μετά ακόμα και ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, για να κτίσει τη δική του εκδοχή κοσμικού τουρκικού εθνικισμού.

---

Πηγές:

• Πασχάλης Κιτρομηλίδης, H. Şükrü Ilıcak (2010): Ιδεολογικά ρεύματα: Έλληνες – Οθωμανοί (1821 – Η γέννηση ενός έθνους-κράτους, Ε’ τόμος).
• N. Theotokas, N. Kotaridis: Ottoman perceptions of the Greek Revolution (draft).
• Marinos Sariyannis (2015): Ottoman Political Thought up to the Tanzimat – A Concise History.
• Abd Ar Rahman bin Muhammed ibn Khaldun: The Muqaddimah (translated by Franz Rosenthal).
• http://abadeel.com/the-political-thoery-of-ibn-khaldun/

Ισλάμ στα Ελληνικά

Λίγα έθνη στον κόσμο συνδέθηκαν τόσο πολύ με μια θρησκευτική ταυτότητα όσο οι σύγχρονοι Έλληνες. Γι’ αυτό υπάρχουν φυσικά ιστορικοί λόγοι, που έχουν να κάνουν με το βυζαντινό και κυρίως το οθωμανικό παρελθόν.

Κι όμως, το ότι οι Έλληνες θεωρούνται σήμερα ορθόδοξο έθνος δεν είναι απαραίτητα κάτι αυτονόητο. Αν υπήρχαν άλλες ιστορικές συνθήκες δεν αποκλείεται να ήταν ένα έθνος κατά πλειοψηφία καθολικό ή μουσουλμανικό, όπως είναι π.χ. οι συγγενικοί Αλβανοί. Μ’ ένα θέμα τόσο ευαίσθητο και δύσκολο όπως η ελληνική εθνική ταυτότητα, τα πράγματα ποτέ δεν είναι απλά. Το σίγουρο πάντως είναι ότι υπήρξαν (και υπάρχουν) ελληνόφωνοι Καθολικοί, Εβραίοι, αλλά και Μουσουλμάνοι. Οι τελευταίοι είναι το θέμα αυτού του άρθρου.

Λινοπάμπακοι: Κρυπτοχριστιανοί ή ιδιαίτεροι Μουσουλμάνοι;

Και μόνο το όνομα αυτής της κυπριακής κοινότητας λέει αρκετά: Λινοπάμπακοι, δηλαδή και λινό και βαμβάκι. Προφανώς τους αποδόθηκε και με μια δόση ειρωνείας, απέναντι στην προσπάθειά τους να ισορροπήσουν ανάμεσα στο Χριστιανισμό και το Ισλάμ, κρατώντας τα πρακτικά πλεονεκτήματα και από τις δυο θρησκείες.

Για την καταγωγή τους υπάρχουν διαφορετικές θεωρίες. Πολλοί Ελληνοκύπριοι τους θεωρούν επιφανειακά εξισλαμισμένους (κρυπτοχριστιανούς) πρώην Ορθόδοξους. Η άλλη άποψη είναι ότι ήταν κυρίως εξισλαμισμένοι Καθολικοί, είτε Λατίνοι είτε Μαρωνίτες. Αυτή η εκδοχή (που φαίνεται να δέχονται και πολλοί από τους ίδιους τους σημερινούς απόγονούς τους) μοιάζει και πιο λογική, αφού ήταν οι Καθολικοί που είχαν γνωρίσει διώξεις από το οθωμανικό καθεστώς και είχαν πολύ μεγαλύτερη πίεση για να αλλαξοπιστήσουν. Όπως και να έχει, ένα είναι σίγουρο: ήταν κατά κανόνα ελληνόφωνοι, μέχρι και πολύ πρόσφατα (ακόμα και σήμερα κάποιοι από τους απογόνους τους διατηρούν την ελληνική κυπριακή διάλεκτό τους, όπως οι σημερινοί κάτοικοι της Γιαλούσας, που κατάγονται κυρίως από την περιοχή της Τηλλυρίας).

Οι Λινοπάμπακοι κατοικούσαν σε διάφορες περιοχές της Κύπρου. Τόποι που συνδέθηκαν ιδιαίτερα με την ιστορία και τον πολιτισμό των Λινοπάμπακων είναι π.χ. η περιοχή της Τηλλυρίας ή το χωριό Λουρουτζίνα στην επαρχία Λάρνακας.

Χάρτης της Λουρουτζίνας. Πριν το ’74 έφτασε να έχει μέχρι 3000 κατοίκους, αλλά η απομόνωση (μόνο μια στενή λωρίδα γης το συνδέει με τα υπόλοιπα κατεχόμενα) και η στρατιωτικοποίηση μετά την εισβολή έφεραν και την παρακμή του: μόνο 400-500 κάτοικοι έχουν απομείνει σήμερα.
Πηγή εικόνας

Οι Λινοπάμπακοι την εποχή της Τουρκοκρατίας και στις αρχές της Αγγλοκρατίας ήταν εξωτερικά αναγνωρίσιμοι ως Μουσουλμάνοι (π.χ. μέσω της ενδυμασίας τους), τηρούσαν όμως και πολλές χριστιανικές παραδόσεις (όπως πιθανόν τη βάφτιση), ενώ συχνά είχαν διπλά ονόματα, μουσουλμανικό και χριστιανικό, κατά προτίμηση κάποια κοινά και στις δύο θρησκείες π.χ. Γιουσούφ – Ιωσήφ. Για τους γάμους τους αναφέρεται ότι γινόταν ένας μουσουλμανικός, δημόσια και ανοικτός σε όλους, που τον ακολουθούσε ένας κρυφός χριστιανικός. Επίσης υπάρχουν αναφορές ότι κατανάλωναν και χοιρινό κρέας.

Όλα αυτά ερμηνεύονται συνήθως ως κρυπτοχριστιανισμός. Είναι αλήθεια ότι πολλοί επέστρεψαν στο Χριστιανισμό με την Αγγλοκρατία (αναφέρονται ως παραδείγματα οι κάτοικοι του Λιοπετρίου και του Μοναγρίου). Δεν το έπραξαν όμως όλοι: κάποιοι προτίμησαν αντίθετα να ενταχθούν πιο αποφασιστικά στη μουσουλμανική κοινότητα. Αυτό δείχνει ότι το φαινόμενο των Λινοπαμπάκων είναι μάλλον λιγότερο απλό απ’ ότι κάποιοι θα ήθελαν να είναι.

Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των Λινοπάμπακων στην  αρχή της Αγγλοκρατίας διαφέρουν πολύ, από 1200 μέχρι 20000 άτομα (στην τελευταία περίπτωση θα αποτελούσαν περίπου 40% των τότε Τουρκοκυπρίων). Από τότε όμως, υπό την πίεση της ένταξης σε μια από τις δύο θρησκευτικές ομάδες, άρχισαν να μειώνονται ραγδαία. Στις αρχές του 20ού αιώνα φαίνεται ότι πολύ λίγοι πλέον αυτοπροσδιορίζονταν ως Λινοπάμπακοι – σημάδι ίσως κι αυτό μιας νέας εποχής λιγότερο ανεκτικής σε «ενδιάμεσες» ή πολλαπλές ταυτότητες. 

Βαλαάδες: Οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Μακεδονίας

Όπως ξέρουμε, η σημερινή ελληνική Μακεδονία ήταν κάποτε ένα πραγματικό μείγμα θρησκειών και εθνοτήτων, ίσως όσο καμία άλλη περιοχή της Βαλκανικής. Επίσης δεν είναι άγνωστο ότι ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων, σχεδόν οι μισοί, ήταν Μουσουλμάνοι, τουρκόφωνοι ή άλλοι. Κάποιοι απ’ αυτούς θα σημάδευαν με τον τρόπο τους το παρόν και το μέλλον του νέου τουρκικού έθνους-κράτους: από τον Κεμάλ Ατατούρκ ως το Ναζίμ Χικμέτ και πολλούς άλλους.

Λιγότερο γνωστό είναι ότι ανάμεσα σ’ αυτούς τους Μακεδόνες Μουσουλμάνους υπήρχε και μια μικρή κοινότητα ελληνόφωνων. Αυτοί κατοικούσαν κυρίως στην περιοχή του Βόιου στο σημερινό νομό Κοζάνης, καθώς και σε τμήματα των νομών Καστοριάς και Γρεβενών. Τους ονόμαζαν «Βαλαάδες» ή «Βαλαχάδες», λόγω της φράσης «Βαλλαχί» (μα το Θεό). Ήταν μάλλον απόγονοι Ελλήνων της περιοχής που προσχώρησαν στο Ισλάμ για οικονομικούς ή άλλους λόγους. Φαίνεται ότι τουλάχιστον κάποιοι απ’ αυτούς ήταν υπό την επιρροή του ετερόδοξου Ισλάμ των Μπεκτασήδων (τέτοιες αναφορές υπάρχουν π.χ. για τους κατοίκους του χωριού Βίνιανη, σήμερα Λευκάδι, ενώ στην περιοχή υπήρχαν και αρκετοί τεκέδες Μπεκτασήδων), χωρίς να λείπουν οι εντάσεις μεταξύ αυτών και των ορθόδοξων Σουνιτών.

Παρά το ότι οι Βαλαάδες παρέμειναν μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα σχεδόν αποκλειστικά ελληνόφωνοι (με βάση τις πληροφορίες, μόνο όσοι είχαν υπηρετήσει στον οθωμανικό στρατό ήξεραν καλά τούρκικα, ενώ στις γυναίκες η γνώση των τουρκικών ήταν σχεδόν ανύπαρκτη), στα σχολεία τους που άρχισαν να ιδρύονται τότε διδάσκονταν μόνο στα τούρκικα. Το ελληνικό κράτος, στο διάστημα που οι Βαλαάδες ήταν υπό τη διοίκησή του (1912-24), δεν φαίνεται να ενδιαφέρθηκε πολύ για τη διδασκαλία τους στα ελληνικά. Είναι κι αυτό ίσως ένα δείγμα της συνηθισμένης άποψης περί ελληνικού έθνους: προφανώς δεν θεωρούνταν δυνατό να αποκτήσουν Μουσουλμάνοι ελληνική εθνική συνείδηση, ακόμα κι αν μιλούσαν ελληνικά.

Στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων πολλά από τα χωριά και τα τζαμιά των Βαλαχάδων λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν από τους Χριστιανούς, κατά μια άποψη ως αντίποινα για ανάλογες επιθέσεις σε χριστιανικά χωριά (όπως ήταν φυσικό, οι Βαλαάδες χωρικοί είχαν πολεμήσει στο πλευρό των Οθωμανών). Μετά την ένταξή τους στο ελληνικό κράτος το 1912-3 άρχισαν να ανοικοδομούνται. Τελικά όμως οι Βαλλαχάδες γνώρισαν την ίδια τύχη με τους τουρκόφωνους ή σλαβόφωνους ομόθρησκούς τους: συμπεριλήφθηκαν στην ελληνο-τουρκική ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-24 και βρέθηκαν στην Τουρκία. Αν και δεν έλειψαν και οι απόψεις περί εξαίρεσης τους από την ανταλλαγή (κυρίως φαίνεται από αντιβενιζελικούς παράγοντες, τους οποίους οι Βαλαάδες έτειναν να υποστηρίζουν εναντίων των βενιζελικών) και παρά του ότι αρκετοί απ’ αυτούς φαίνεται ότι ήταν έτοιμοι ακόμα και να εκχριστιανιστούν για να παραμείνουν, τίποτα δεν μπορούσε τελικά να τους σώσει.

Απόγονοι των Βαλαάδων από την Τουρκία επιστρέφουν στον τόπο καταγωγής τους, τη Νεάπολη Κοζάνης.
Πηγή εικόνας

Ισλάμ στα ποντιακά: Οφλήδες και Τονιαλήδες

Στην περιοχή του Ανατολικού Πόντου, γύρω από την Τραπεζούντα, οι ελληνικές διάλεκτοι μιλιόνταν αδιάκοπα εδώ και σχεδόν τρεις χιλιετίες. Οι ελληνόφωνοι Πόντιοι ήταν κυρίως Χριστιανοί, και άρα βρέθηκαν όπως ξέρουμε και αυτοί με την ανταλλαγή πληθυσμών στην Ελλάδα. Πολλοί θα πίστευαν ότι εξαφανίστηκε έτσι και αυτή η πανάρχαια όσο και απομακρυσμένη εστία ελληνοφωνίας.

Κι όμως, δεν είναι ακριβώς έτσι. Ένα τμήμα των Ποντίων είχαν προσχωρήσει στο Ισλάμ, κυρίως από το 15ο ως το 18ο αιώνα. Μπόρεσαν άρα να παραμείνουν στην πατρίδα τους, αφού κριτήριο για την ανταλλαγή ήταν η θρησκεία και όχι η γλώσσα. Σε κάποιες περιοχές οι ελληνικές διάλεκτοι επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας.

Οι περιοχές που ακόμα μιλιούνται και σήμερα τα ρωμέικα.
Πηγή εικόνας

Πιο σημαντική απ’ αυτήν την άποψη είναι η κοιλάδα του Όφι, που δίνει και το όνομά της στους ελληνόφωνους Οφλήδες. Τη γλώσσα τους οι ίδιοι την αποκαλούν «ρωμέικα», και φαίνεται ότι έχει αρκετά κοινά στοιχεία με τα αρχαία ελληνικά – από γλωσσολόγους θεωρείται μάλιστα η πιο κοντινή σ’ αυτά απ’ όλες τις ζωντανές ελληνικές διαλέκτους. Δυστυχώς, φαίνεται πως μόνο περίπου 5000 άτομα έχουν μείνει στην περιοχή για να τη μιλούν, πράγμα που την έχει κατατάξει στις γλώσσες που κινδυνεύουν από εξαφάνιση.

Τουρκοκρητικοί ή Κρητικοί Μουσουλμάνοι;

Το 1896, 2 χρόνια μόνο πριν την ανακήρυξη της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, οι Μουσουλμάνοι αποτελούσαν ακόμα το 26% του πληθυσμού της Κρήτης (δηλαδή 80,000 άτομα) – κάποιες αναφορές μιλάνε για ακόμα πιο ψηλά ποσοστά παλιότερα. Ήταν απόγονοι εξισλαμισμένων ντόπιων Χριστιανών, Οθωμανών υπαλλήλων και εμπόρων, αλλά και Αφρικανών σκλάβων και εργατών.  Στην μεγάλη τους πλειοψηφία είχαν σαν μητρική γλώσσα τα ελληνικά – παρ’ όλα αυτά έμειναν γνωστοί με το όνομα «Τουρκοκρητικοί».

Οι Μουσουλμάνοι κατοικούσαν κυρίως στις πόλεις. Στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο αποτελούσαν μέχρι και την περίοδο της κρητικής αυτονομίας την πλειοψηφία του πληθυσμού. Η συγκέντρωση στις πόλεις ενισχύθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα, λόγω και των επιθέσεων που αντιμετώπιζαν από τους Χριστιανούς στην επαρχία. Τα ελληνοποιημένα ισλαμικά ονόματά τους ήταν χαρακτηριστικά, π.χ. Μουσταφά Μπέης Δεληαχμετάκης (δήμαρχος Ηρακλείου), Νεσίμ Φαρφουράκης (υπουργός Παιδείας της Κρητικής Πολιτείας). Μόνο στα τελευταία χρόνια της παρουσίας τους στην Κρήτη άρχισαν να μαθαίνουν μαζικά και τα τούρκικα. Κάτι που προφανώς ήταν και ένας τρόπος να τονίσουν τη διαφορετική τους ταυτότητα, σε εποχές που ο εθνικισμός φούντωνε. Πάντως στην καθημερινότητα παρέμεναν ελληνόφωνοι.

Πηγή εικόνας

Τα τελευταία χρόνια οθωμανικής κυριαρχίας και με την άνοδο του εθνικισμού, υπήρχαν συνεχώς συγκρούσεις ανάμεσα στις δύο θρησκευτικές κοινότητες. Στην περίοδο της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898-1913), οι Μουσουλμάνοι είχαν θεωρητικά εγγυημένα δικαιώματα και εκπροσώπηση. Παρ’ όλα αυτά, ο στόχος της ένωσης του νησιού με την Ελλάδα, όπως ήταν φυσικό δεν τους έβρισκε σύμφωνους και δημιουργούσε πάλι εντάσεις με τους Χριστιανούς συμπατριώτες τους. Σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα, οι Μουσουλμάνοι άρχισαν να μεταναστεύουν μαζικά. Ήδη το 1900 το ποσοστό τους είχε μειωθεί στο 11%, ενώ το 1911 είχαν απομείνει μόνο περίπου 28.000 άτομα. Ήδη πριν τον τελευταίο ελληνοτουρκικό πόλεμο η μουσουλμανική κοινότητα είχε δηλαδή μειωθεί τόσο πολύ που δεν θύμιζε σε τίποτα το παρελθόν της. Η ανταλλαγή πληθυσμών το 1924 εξαφάνισε και τα τελευταία υπολείμματα.

Τί απέγιναν όμως αυτοί οι Μουσουλμάνοι Κρητικοί; Πολλοί από τους πρώτους που έφυγαν μετανάστευσαν σε άλλα κοντινά νησιά που ήταν ακόμα υπό οθωμανική διοίκηση, όπως η Ρόδος και η Κως – οι απόγονοί τους αποτελούν μέχρι και σήμερα ένα μέρος των ακόμα ζωντανών μουσουλμανικών κοινοτήτων  σ’ αυτά τα νησιά. Οι περισσότεροι βρέθηκαν στη σημερινή Τουρκία, πολλοί απ’ αυτούς στη Σμύρνη, όπου αντικατέστησαν το χριστιανικό πληθυσμό. Η παρουσία τους εκεί πρέπει να έπαιξε ρόλο και στον ιδιαίτερα κοσμικό προσανατολισμό της πόλης (προπύργιο των κεμαλικών), αφού το κρητικό Ισλάμ μάλλον δεν ήταν ποτέ και ιδιαίτερα αυστηρό ή ορθόδοξο. Κάτι που σχετίζεται ίσως και με την έντονη επιρροή των Μπεκτασήδων (και) στην Κρήτη.

Γενικά φαίνεται ότι αυτοί που βρέθηκαν στην Τουρκία απέκτησαν γρήγορα τουρκική εθνική συνείδηση. Παρ’ όλα αυτά πολλοί διατηρούν ακόμα την κρητική τους παράδοση και ταυτότητα, ενώ κάποιοι γέροι μιλούν ακόμα και την παλιά τους κρητική γλώσσα. Ένα μέρος όμως των Κρητικών Μουσουλμάνων βρέθηκε ακόμα πιο μακριά. Και η περίπτωση τους έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Χαμιντιγιέ: μια κρητική νησίδα στη Συρία

Κάπου στα σύνορα Συρίας και Λιβάνου υπάρχει μια περιοχή που διαφέρει γλωσσικά από τον αραβικό περίγυρό της. Οι κάτοικοί της μιλάνε (τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό) ακόμα και σήμερα μια ελληνική κρητική διάλεκτο. Περίπου 3000 ζουν στο έδαφος της Συρίας, στην περιοχή Χαμιντιγιέ, και περίπου 7000 από την άλλη πλευρά των συνόρων, τη λιβανέζικη.

Η καταγωγή τους είναι φυσικά από Μουσουλμάνους της Κρήτης. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, πολλά μέλη της κοινότητας είχαν αρχίσει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα να εγκαταλείπουν το νησί. Ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίντ Β’ φρόντισε να βρει για μερικούς απ’ αυτούς ένα νέο σπίτι στην τότε οθωμανική επαρχία της Συρίας: εις ανάμνησιν του, η περιοχή ονομάστηκε Χαμιντιγιέ.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η περιοχή μοιράστηκε ανάμεσα στα δύο νεοσύστατα κράτη, το Λίβανο και τη Συρία. Στο Λίβανο κατοικούν σήμερα κυρίως στην περιοχή του λιμανιού της Τρίπολης, την Ελ Μίνα. Το 1996 ίδρυσαν μάλιστα το «Φιλανθρωπικό Κοινωνικό Λιβανέζικο Κρητικό Σύλλογο», με σκοπό μεταξύ άλλων να προωθήσουν και μια επανασύνδεση με την Ελλάδα. Οι μεγαλύτεροι μιλούν ακόμα αρκετά καλά ελληνικά (κρητικά). Το ξέσπασμα του λιβανέζικου εμφυλίου δεν τους άφησε όμως ούτε αυτούς ανεπηρέαστους. Αναγκάστηκαν να σκορπιστούν κι έτσι χάθηκε κάπως η συνοχή τους, όπως χάνεται σιγά σιγά και η γνώση της γλώσσας.

Αντίθετα στη Χαμιντιγιέ της Συρίας, οι Κρητικοί ζουν ακόμα ως περίπου κλειστή κοινότητα, και διατηρούν τη γλώσσα τους σε εντυπωσιακά καλό βαθμό, παρά του ότι κάποιοι είναι ήδη πέμπτης γενιάς. Η γνώση της γλώσσας είναι πάντως μόνο προφορική, κάτι που οφείλεται και στην απουσία ελληνικού σχολείου. Στην καθημερινότητά τους ζουν μάλλον ως δίγλωσσοι, αλλάζοντας από τα κρητικά στα αραβικά και ανάποδα.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι Κρητικοί του Λιβάνου και της Συρίας (κυρίως οι δεύτεροι) διατηρούν τόσο πολύ την ιδιαίτερη ταυτότητά τους και ότι δεν έχουν χάσει τη σύνδεση με τον τόπο καταγωγής τους. Βλέπουν συχνά ελληνική τηλεόραση μέσω δορυφόρου και πολλοί επιδιώκουν να ζήσουν στην Ελλάδα. Φαίνεται ότι αυτή η σύνδεση παραμένει ζωντανή χωρίς τη συμβολή του ελληνικού κράτους, που τους αντιμετωπίζει αδιάφορα αν όχι και αρνητικά. Λόγω μουσουλμανικής θρησκείας δεν έχουν το στάτους του ομογενούς, δυσκολεύονται να βγάλουν βίζα για την Ελλάδα, ενώ δεν υπάρχει ιδιαίτερη πρόνοια από ελληνικής πλευράς για να τους βοηθήσει στη διατήρηση της γλώσσας και του πολιτισμού τους.

---

Αυτές οι κοινότητες είναι ορισμένα παραδείγματα ελληνόφωνων Μουσουλμάνων, χωρίς φυσικά να είναι και οι μόνες. Υπάρχουν και άλλες γνωστές κοινότητες που εξαφανίστηκαν στον 20ό αιώνα, όπως οι Τουρκογιαννιώτες, ενώ σίγουρα υπήρξαν και παλαιότερες που χάθηκαν τα ίχνη τους και δεν ξέρουμε πολλά γι’ αυτές. Ο Οθωμανός περιηγητής του 17ου αιώνα αναφέρει π.χ. ότι στην Πελοπόννησο η πλειοψηφία των Μουσουλμάνων ήταν ελληνόφωνοι.

Όπως είδαμε, κάποιοι απόγονοι αυτών των κοινοτήτων διατηρούν την ελληνική γλώσσα και μια ιδιαίτερη ταυτότητα μέχρι και σήμερα, αν και ελάχιστοι θα θεωρούσαν τους εαυτούς τους Έλληνες. Η μόνη κοινότητα που φαίνεται να ανέπτυξε ένα είδος ελληνικής εθνικής συνείδησης διατηρώντας και το μουσουλμανικό θρήσκευμα είναι αυτή της Χαμιντιγιέ – ίσως γιατί ήταν ακριβώς αυτή που βρέθηκε εκτός του ελληνοτουρκικού πλαισίου, σ’ ένα χώρο (Συρία) που οι εθνικές ιδεολογίες δεν συνδέονταν κατ’ ανάγκη με τη θρησκεία.

Χωρίς αμφιβολία, αυτοί οι ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι έχουν υποστεί πολλή πίεση από τις τουρκικές/τουρκοκυπριακές αρχές, προκειμένου να ξεχάσουν τη γλώσσα τους και να γίνουν “σωστοί” Τούρκοι. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των ελληνόφωνων Τουρκοκυπρίων, που έπρεπε να πληρώνουν πρόστιμο όταν μιλούσαν ελληνικά κυπριακά – κάτι που οι γηραιότεροι δεν μπορούσαν να αποφύγουν, μια και δεν ήξεραν άλλη γλώσσα. Επίσης και οι Βαλλαχάδες ή Τουρκοκρητικοί διηγούνται για την εχθρότητα που αντιμετώπισαν από τον ντόπιο πληθυσμό της Τουρκίας μετά την ανταλλαγή, επειδή μιλούσαν τη γλώσσα των γκιαούρηδων. Δεν είναι παράξενο αν σε αντιστάθμισμα κάποιοι απ’ αυτούς έγιναν πολύ εθνικιστές, για να αποδείξουν μ’ αυτόν τον τρόπο ότι είναι γνήσιοι Τούρκοι και να γίνουν αποδεκτοί (εξ’ άλλου κάτι ανάλογο έγινε και με τουρκόφωνους Χριστιανούς στην Ελλάδα).

Αυτή είναι όμως μόνο η μία όψη του νομίσματος. Η άλλη είναι ότι και οι ελληνικές (ή ελληνοκυπριακές) αρχές και κοινωνία δεν τους πρόσφεραν άλλη εναλλακτική, αντιμετωπίζοντας τους κι αυτές ως Τούρκους λόγω θρησκεύματος. Κάποιοι θα πουν ίσως ότι αυτό ήταν απλά ρεαλισμός: στον ελληνοτουρκικό χώρο η εθνότητα ταυτιζόταν έτσι κι αλλιώς με τη θρησκεία, και το ελληνικό κράτος δεν μπορούσε παρά να αποδεχτεί αυτήν την πραγματικότητα. Η περίπτωση όμως των Κρητικών της Χαμιντιγιέ στη Συρία δείχνει ότι τα πράγματα ίσως δεν είναι τόσο απλά. Εξάλλου άλλοι λαοί στην περιοχή μας, όπως οι Αλβανοί (εν μέρει και οι Άραβες), έχουν κτίσει μια εθνική συνείδηση σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητη από τη θρησκεία.

Έχουμε φτάσει τώρα στις αρχές του 21ου αιώνα. Η σύνδεση της ελληνικής γλώσσας με την Ορθοδοξία και το Βυζάντιο, που σίγουρα τη βοήθησε επί χιλιετίες να επιβιώσει και να εξαπλωθεί, δεν ασκεί πλέον και καμιά ιδιαίτερη έλξη. Οι περισσότεροι ορθόδοξοι λαοί έχουν ήδη τις δικές τους εθνικές εκκλησίες. Η ελληνική γλώσσα έχει λιγότερο βάρος στην περιοχή απ’ ότι παλιά. Είναι ίσως πλέον η στιγμή να αναρωτηθεί κάποιος: υπάρχει ακόμα η πολυτέλεια για τον Ελληνισμό να αδιαφορεί για ελληνόφωνες κοινότητες λόγω της θρησκευτικής “ιδιαιτερότητάς” τους;

---

Βιβλιογραφία/ Άρθρα

• Konstantinos Tsitselikis (2012): Old and New Islam in Greece – From Historical Minorities to Immigrant Newcomers.
• Twisted memories of a lost homeland – the Turkish-Cretan community of Turkey.
• Roula Tsolakidou (2002): Greek-speaking enclaves in Lebanon and Syria.
• Γιάννης Γκλαβίνας: Οι Βαλαάδες του Βοΐου Κοζάνης την περίοδο1912-1924 μέσα από εκθέσεις του υποδιοικητή της επαρχίας. Βαλκανικά Σύμμεικτα, 12-13(2001-2002), 145-169.
• Φαίδωνας Παπαδόπουλος: Λινοβάμβακοι.
• R.L.N. Michel (1908): «Muslim-Christian Sect in Cyprus«. In: THE NINETEENTH CENTURY JOURNAL, issue 63,p. 751-762.
• Mahmut İslamoğlu & Şevket Öznur: Linobambaki – The Christian-Muslim Cypriots.
• Ismail Veli: Akincilar/Lurucina, looking back in time
• Steve Connor: Jason and the argot – land where Greek’s ancient language survives. In: Independent.

Γυρος των ανατολικων Βαλκανιων

Τα τελευταία χρόνια γίνονται συχνά αναφορές στα Δυτικά Βαλκάνια. Μ’ αυτό εννοούν συνήθως την πρώην Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία: την περιοχή που δοκιμάστηκε σκληρά από πολέμους με την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και ακόμα μέχρι σήμερα μένει στο μεγαλύτερο μέρος της εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αν όμως υπάρχουν Δυτικά Βαλκάνια, λογικά υπάρχουν και Ανατολικά. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό το όνομα για να περιγράψουμε το γεωγραφικό χώρο που ξεκινά από την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη (μοιρασμένη ανάμεσα στην Ελλάδα, την Τουρκία και τη Βουλγαρία) στο Νότο και φτάνει μέχρι τα Καρπάθια Όρη και τις εκβολές του Δούναβη στο Βορρά.

Αυτός ο γεωγραφικός χώρος σίγουρα δεν είναι ομοιογενής. Στην περιοχή συναντάμε από πανύψηλα και αρχαία βουνά (την οροσειρά της Ροδόπης, το γεωλογικό «πυρήνα» των Βαλκανίων) μέχρι πλατιές πεδιάδες με λίμνες και βάλτους (π.χ. τη Δοβρουτσά). Από μεσογειακή σκληρόφυλλη βλάστηση μέχρι δάση φυλλοβόλων ή κωνοφόρων – αλλά ακόμα και στέπα (στην Βουλγαρία και τη Ρουμανία). Από την πρώην πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη) μέχρι τα πρώην περιφερειακά της κρατίδια (τις παραδουνάβιες ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας). Από χώρες πλήρως ενταγμένες στους ευρωπαϊκούς θεσμούς (Ελλάδα) και άλλες που είναι μεν ενταγμένες στην Ε.Ε. αλλά όχι στην Ευρωζώνη και τη Συνθήκη Σένγκεν (Βουλγαρία, Ρουμανία) μέχρι χώρες που ακόμα και η μελλοντική τους ένταξη είναι πολύ αμφίβολη (Τουρκία). Ακόμα και η εθνοτική-γλωσσική ποικιλία είναι για μια περιοχή τέτοιου μεγέθους τεράστια, αφού εκπροσωπούνται τουλάχιστον πέντε ομάδες γλωσσών: η λατινική (ρουμάνικα, μολδαβικά), η σλάβικη (βουλγάρικα, πομάκικα), η τουρκική (τουρκικά), η ουραλική (ούγγρικα) και φυσικά τα μοναχικά ελληνικά.

Το άρθρο αυτό περιγράφει ένα ταξίδι (έγινε το Σεπτέμβρη του 2013, αλλά κάποιες φωτογραφίες είναι από επόμενα ταξίδια, σε τμήματα της ίδιας διαδρομής) σ’ αυτόν περίπου το γεωγραφικό χώρο. Συγκεκριμένα: Αθήνα – Θεσσαλονίκη – Σόφια – Βουκουρέστι – Κωνστάντζα (+Μαμάια) – Βάρνα – Κωνσταντινούπολη – Αλεξανδρούπολη – Σαμοθράκη – Αθήνα.

Βασισμένο στο here.com

Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη που λειτουργεί για την Ελλάδα και σαν πύλη για τις γειτονικές της βαλκανικές χώρες. Τώρα πλέον λειτουργεί πάλι και το τρένο για Βουλγαρία, που ξεκινάει καθημερινά στις 06:55 (το 2013 υπήρχε μόνο το λεωφορείο, το οποίο αναχωρεί από το ΚΤΕΛ Μακεδονία). Και το τρένο και το λεωφορείο διασχίζουν την κοιλάδα του Στρυμόνα – του ποταμού που συνδέει την ελληνική με τη βουλγαρική Μακεδονία – για να φτάσουν στη Σόφια μετά από 7 ή 5 ώρες αντίστοιχα.

Εξοχή στη βουλγαρική Μακεδονία, που ονομάζεται και «Μακεδονία του Πιρίν», από την ομώνυμη οροσειρά που φαίνεται στο βάθος.

Η πρωτεύουσα της Βουλγαρίας, η Σόφια, είναι και ο πρώτος σταθμός του ταξιδιού. Η Βουλγαρία μπορεί να είναι η χώρα που είναι περισσότερο από κάθε άλλη ταυτισμένη με τα Βαλκάνια (αφού κι η ομώνυμη οροσειρά βρίσκεται στο έδαφος της) και ίσως η μοναδική, όπου ο όρος «βαλκανικός» μπορεί να έχει και θετική χροιά – σύμφωνα με την γνωστή Βουλγάρα ιστορικό Μαρία Τοντόροβα. Το κέντρο της Σόφιας θυμίζει όμως μάλλον περισσότερο κεντρο-ευρωπαϊκή πόλη. Σαν υπενθύμιση του οθωμανικού παρελθόντος υπάρχει πάντως ένα ακόμα ενεργό τζαμί – σε αντίθεση με μια άλλη γνωστή μας βαλκανική πρωτεύουσα, δεν μετατράπηκε σε μουσείο λαϊκής τέχνης, ούτε του αφαιρέθηκαν οι μιναρέδες.

Η Σόφια περηφανεύεται για τη γειτνίαση στο κέντρο της ναών όλων των κύριων θρησκειών της περιοχής (από πάνω προς τα κάτω: Ισλάμ, Εβραϊσμός, Ορθοδοξία – υπάρχει επίσης και καθολική εκκλησία). Η εβραϊκή κοινότητα της Βουλγαρίας γενικά επιβίωσε από το Ολοκαύτωμα, αφού η Βουλγαρία αρνήθηκε να παραδώσει τους Εβραίους της στον Χίτλερ, αν και σύμμαχος του. Η μουσουλμανική κοινότητα αποτελεί ακόμα και σήμερα περίπου 10% του πληθυσμού της χώρας (στη Σόφια ειδικά το ποσοστό είναι πολύ μικρότερο), παρά τις διώξεις και την καταπίεση των δυο προηγούμενων αιώνων.

Κατά τ’ άλλα, η σύγχρονη Σόφια, έξω από το κέντρο της, χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακά καταπράσινα πάρκα από τη μια και μελαγχολικές «σοσιαλιστικές» πολυκατοικίες-κουτιά από την άλλη. Ο καπιταλισμός έχει πάντως διεισδύσει πλέον παντού, με υποκαταστήματα ξένων εταιρειών να κυριαρχούν την εικόνα της πόλης. Κάποια παλιά σοσιαλιστικά μνημεία, διάσπαρτα στην πόλη, επιβιώνουν απλά για να θυμίζουν ένα διαφορετικό παρελθόν.

Σοσιαλιστικό μνημείο σ’ ένα από τα μεγαλύτερα πάρκα της Σόφιας, τον Κήπο του Μπόρις (βασιλιάς της Βουλγαρίας στα χρόνια του μεσοπολέμου).

Επόμενος σταθμός μετά τη Βουλγαρία ήταν η Βλαχία, η περιοχή της Ρουμανίας ανάμεσα στα Καρπάθια και το Δούναβη, γνωστή σε μας και από την ομώνυμη ηγεμονία των οθωμανικών χρόνων, η οποία διοικούνταν από Φαναριώτες πρίγκιπες – κι απ’ όπου ξεκίνησε στην ουσία και η Ελληνική Επανάσταση. Από τη Σόφια για το Βουκουρέστι λειτουργεί νυκτερινό λεωφορείο, το οποίο είναι πιο οικονομικό από το τρένο. Αναχωρεί κατά τις 00.30 από τον Κεντρικό Σταθμό της Σόφιας και φτάνει κατά τις 7.00 το πρωί στην πρωτεύουσα της Ρουμανίας, στον σταθμό Φιλαρέτ. Το τρένο αναχωρεί επίσης από τον Κεντρικό Σταθμό της Σόφιας στις 8.00 το πρωί και φτάνει στον Βόρειο Σιδ. Σταθμό του Βουκουρεστίου (Gara de Nord) στις 17.30.

Από τη Σόφια προς το Βουκουρέστι πρέπει πρώτα κάποιος να διασχίσει την οροσειρά του Αίμου, μέσα από την κοιλάδα του ποταμού Ισκάρ, που φαίνεται στη φωτογραφία. Από τον Αίμο (αλλιώς Μπαλκάν, όνομα τουρκικής προέλευσης) πήρε το όνομά της ολόκληρη η βαλκανική χερσόνησος.

Ο Δούναβης συλλέγει τα νερά από μια τεράστια περιοχή της κεντρικής Ευρώπης, για να τα οδηγήσει εδώ προς τη Μαύρη Θάλασσα, σχηματίζοντας και το σύνορο Βουλγαρίας-Ρουμανίας.

Τυπική εικόνα από την εξοχή της επίπεδης Μεγάλης Βλαχίας: κυριαρχούν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις (κυρίως δημητριακά), βοσκοτόπια και μικρές λίμνες.

Υπόψη ότι και οι δύο σταθμοί άφιξης είναι κάπως μακριά από το κέντρο της πόλης, για το οποίο θα χρειαστεί κάποιος να πάρει το μετρό. Το μετρό του Βουκουρεστίου έχει τέσσερις γραμμές και είναι το πιο παλιό των Βαλκανίων: υπάρχει ήδη από το 1979, πολύ πριν το μετρό της Αθήνας, της Σόφιας ή της Κωνσταντινούπολης.

Χαρακτηριστική και για το Βουκουρέστι είναι η σοσιαλιστική αρχιτεκτονική και ρυμοτομία – αλλά με κάποιες ιδιαιτερότητες, σε μια έτσι κι αλλιώς ιδιαίτερη χώρα (που συνδυάζει λατινοφωνία και Ορθοδοξία, αψηφώντας όλα τα σχετικά στερεότυπα). Ξεχωριστή περίπτωση απ’ αυτήν την άποψη είναι το Τσεντρούλ Τσιβίκ, ένα σύμπλεγμα κτιρίων με μαρμάρινες προσόψεις, γύρω από τη πλατιά κεντρική λεωφόρο Unirii που καταλήγει στο μεγαλοπρεπές πρώην «Παλάτι του Λαού«. Ολόκληρη αυτή η περιοχή κτίστηκε τη δεκαετία του ’80, στη θέση ενός μεγάλου μέρους του ιστορικού κέντρου που γκρεμίστηκε ολοσχερώς, αναγκάζοντας περίπου 40.000 κατοίκους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Η τεράστια έκταση με τα γκρεμισμένα κτίρια είχε ονομαστεί τότε ειρωνικά «Τσαουσίμα», ένα λογοπαίγνιο από τις λέξεις «Τσαουσέσκου» και «Χιροσίμα»: είναι ας πούμε και σύμβολο της καταστροφικής μεγαλομανίας του πρώην δικτάτορα.

Στο βάθος το πρώην Παλάτι του Λαού που έκτισε ο κομμουνιστής δικτάτορας Νικολάε Τσαουσέσκου, νυν στέγη του Ρουμάνικου Κοινοβουλίου (ονομάζεται πλέον Παλάτι της Βουλής). Θεωρείται το δεύτερο πιο μεγάλο κτίριο στον κόσμο.

Αν και λέγεται ότι είναι η πιο πυκνοκατοικημένη πρωτεύουσα της Ευρώπης, από το κεντρικό Βουκουρέστι δεν λείπουν και οι πιο «παραδοσιακές» γειτονιές, με χαμηλά κτήρια και τοπικό χρώμα (με κάποιες τάσεις να μιμείται το Παρίσι – λόγω λατινοφωνίας οι Ρουμάνοι έχουν μάλλον μια κλίση προς τη γαλλική κουλτούρα). Επίσης, για την αναψυχή των κατοίκων της πόλης υπάρχουν και μεγάλα πάρκα, όπως το Χεραστράου γύρω από την ομώνυμη λίμνη (μια από τις πολλές που σχηματίζει ο μαιανδρικός ποταμός Κολεντίνα), εκεί που είχε και την θερινή κατοικία του ο Αλέξανδρος Ι. Υψηλάντης, ηγεμόνας της Βλαχίας.

Γειτονιά του Βουκουρεστίου με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική.

Το ταξίδι με το τρένο που συνδέει το Βουκουρέστι με την Κωνστάντζα, τη σημαντικότερη πόλη της Δοβρουτσάς, διαρκεί περίπου τρεις ώρες. Η Κωνστάντζα ήταν ιστορικά ένα από τα πιο σημαντικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Σήμερα γύρω από την πόλη, στη σχετικά μικρή λωρίδα παραλίας που περίσσεψε για τη Ρουμανία, συγκεντρώνονται αρκετές τουριστικές περιοχές: μεταξύ αυτών κι η Μαμάια, που είναι κάτι σαν Αγία Νάπα της Ρουμανίας.

Η λίμνη Σιουτγκιόλ στη Μαμάια, βόρεια της Κωνστάντζας. Η ακτή της Δοβρουτσάς είναι γεμάτη από λίμνες  που χωρίζονται μόνο με μια στενή λωρίδα γης από τη θάλασσα  – στη συγκεκριμένη περίπτωση πλάτους περίπου 300 μέτρων.

Όταν ήμασταν εκεί, στο κέντρο της Κωνστάντζας γινόντουσαν εργασίες, προφανώς για κάποιο είδος ανάπλασης. Πιο ωραία περιοχή για περίπατο ήταν αυτή στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, ακριβώς κάτω απ’ το κέντρο της πόλης.

Παραλιακός πεζόδρομος στην Κωνστάντζα, δίπλα η Μαύρη Θάλασσα. Το νερό της δεν είναι ιδιαίτερα αλμυρό, αφού σε αυτήν εκβάλλουν ποταμοί με τεράστιες λεκάνες απορροής, ανάμεσα τους φυσικά κι ο Δούναβης.

Στο κέντρο υπάρχουν εκτός από ρουμανο-ορθόδοξες εκκλησίες τουλάχιστον ένα τζαμί και μια ελληνο-ορθόδοξη εκκλησία – σημάδια ενός πολυπολιτισμικού παρελθόντος της πόλης. Η Κωστάντζα είχε μεταξύ άλλων μια μεγάλη ελληνική κοινότητα (τα μέλη της προέρχονταν συχνά και από Έλληνες που είχαν φύγει από τις βουλγαρικές πόλεις της Μαύρης Θάλασσας), που επιβίωσε μέχρι και μετά τον Β’ Παγκόσμιο.

Πινακίδα σε ελληνική εκκλησία της Κωνστάντζας: από τα λίγα στοιχεία που έμειναν για να θυμίζουν ότι κάποτε η πόλη είχε μια μεγάλη και δραστήρια ελληνική παροικία.

Από τον κεντρικό σταθμό λεωφορείων της Κωνστάντζας  μπορείς να πάρεις το λεωφορείο για τη Βάρνα (η διαδρομή διαρκεί περίπου 3 ώρες), την πιο γνωστή ίσως παραθαλάσσια πόλη της Βουλγαρίας. Στην περιοχή βόρεια της Βάρνας συγκεντρώνονται πολλά από τα πιο γνωστά τουριστικά θέρετρα του βουλγαρικού τμήματος της Μαύρης Θάλασσας, όπως η Αλμπένα ή το Golden Sands. Πιο ενδιαφέρον μέρος αυτής της ευχάριστης μικρής πόλης είναι κατά τη γνώμη μου το παραθαλάσσιο πάρκο, που ξεκινά σχεδόν άμεσα πάνω από την παραλία και εκτείνεται σε μεγάλο μήκος παράλληλα μ’ αυτήν.

Η παραλία και το λιμάνι της Βάρνας, όπως φαίνονται από το πάρκο, ακριβώς πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα.

Στο παραθαλάσσιο πάρκο της Βάρνας βρίσκεται κι αυτή η έκταση, όπου έχει τοποθετηθεί χώμα από «ιερούς βουλγάρικους τόπους». Μεταξύ αυτών κι η.. Σόλουν (=Θεσσαλονίκη). Ας μην ξεχνάμε ότι εκατοντάδες χιλιάδες Βούλγαροι είναι απόγονοι προσφύγων από τη σημερινή ελληνική Μακεδονία.

Συνεχίζοντας νότια και περνώντας μέσα από την άλλη γνωστή παραθαλάσσια πόλη της Βουλγαρίας, το Μπουργκάς, καταλήγεις στα τουρκοβουλγαρικά σύνορα, έχοντας διασχίσει τα βουνά της Ανατολικής Θράκης. Αφού τα περάσει, το λεωφορείο κατηφορίζει προς τις (κάποτε ελληνικές και τώρα πλέον τούρκικες) πόλεις της Ανατολικής Θράκης, όπως οι Σαράντα Εκκλησιές κι η Ραιδεστός.

Τα τουρκοβουλγαρικά σύνορα στα βουνά της Ανατολικής Θράκης.

Μετά από περίπου 10-12 ώρες ταξίδι (από τη Βάρνα) το λεωφορείο φτάνει στην πιο ιστορική πόλη των Βαλκανίων, την Κωνσταντινούπολη φυσικά. Ότι κι αν πεις για την Πόλη είναι λίγο, ούτε ένα άρθρο μόνο του δεν θα έφτανε. Αν και σήμερα δεν είναι ούτε καν πρωτεύουσα κράτους, την αυτοκρατορική της λάμψη δεν μπορεί να τη χάσει εντελώς. Εξάλλου είναι με περίπου 15 εκατομμύρια κατοίκους με διαφορά η πιο μεγάλη των Βαλκανίων και η μοναδική σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο που διεκδικεί το στάτους «παγκόσμιας πόλης».

Εικόνα από τη Λεωφόρο Ιστικλάλ, γύρω στα μεσάνυχτα.

Η ραγδαία ανάπτυξη της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια επηρέασε φυσικά και την εικόνα της Κωνσταντινούπολης. Ουρανοξύστες, πλατιοί αυτοκινητόδρομοι, τεράστια εμπορικά κέντρα είναι πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της. Η αλλαγή, που έχει συχνά ως τίμημα την καταστροφή του παλιού και οικείου αστικού τοπίου της Πόλης, έχει προκαλέσει φυσικά και αντιδράσεις. Εξάλλου και η αφορμή για την εξέγερση στο πάρκο Γκεζί ήταν ακριβώς ένα τέτοιο σχέδιο «ανάπλασης» (=καταστροφής;) ενός πράσινου χώρου στο κέντρο της πόλης.

Ο σύχρονος πολυλειτουργικός χώρος Σαν Σίτυ οικοδομείται στην περιοχή Χάρμπιε, λίγο βόρεια από την πλατεία Ταξίμ. Εντελώς δίπλα στέκονται σε σειρά παλιές πολυκατοικίες.

Το Πάρκο Γκεζί είναι από τους λίγους εναπομείναντες πράσινους χώρους στο κέντρο της Πόλης – τα σχέδια ανάπλασης του υπήρξαν η αφορμή για την πρόσφατη εξέγερση, που το έκανε γνωστό σε όλο τον κόσμο.

Παρά τις όποιες αλλαγές πάντως, η Πόλη διατηρεί ακόμα πολλή από τη δική της χαρακτηριστική ατμόσφαιρα. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να μην είναι έτσι, για μια πόλη που βρίσκεται σε τέτοιο μοναδικό γεωγραφικό σημείο: εκεί που συναντά η Ευρώπη την Μικρά Ασία κι ενώνονται θαλάσσιες μάζες όπως ο Εύξεινος Πόντος, ο Βόσπορος, ο Κεράτιος κι η Προποντίδα. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο που υπήρξε αυτοκρατορική πρωτεύουσα για σχεδόν δύο χιλιετίες.

Ψαράδες στο σημείο που ενώνονται ο Βόσπορος κι ο Κεράτιος με την Προποντίδα. Τα κρύα νερά που έρχονται μέσω Βοσπόρου από τη Μαύρη Θάλασσα έχουν ως αποτέλεσμα την αφθονία ψαριού.

Από τα καραβάκια, που είναι σταθμευμένα στον Κεράτιο, πωλούνται τα «μπαλίκ εκμέκ» (σάντουιτς με φρεσκοτηγανισμένο ψάρι). Πίσω στο βάθος το Τζαμί Σουλεϊμανιγιέ.

Πάντως ένα βασικό χαρακτηριστικό της Πόλης έχει μάλλον χαθεί εδώ και πολλές δεκαετίες: η πολυπολιτισμικότητά της. Ανάμεσα στα θύματα αυτής της αλλαγής ήταν φυσικά κι η ελληνική κοινότητα, της οποίας μόνο κάποια υπολείμματα έχουν μείνει για να θυμίζουν ένα μεγάλο παρελθόν (μεταξύ αυτών φυσικά κι η πατριαρχική έδρα στο Φανάρι). Και παρά την οικονομική κρίση στην Ελλάδα, μάλλον λίγοι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Ερντογάν προς τους Ρωμιούς της Πόλης να επιστρέψουν.

Η Μεγάλη του Γένους Σχολή στο Φανάρι. Σήμερα επιβιώνει μάλλον κυρίως χάρη στους αραβόφωνους Ορθόδοξους.

Εκδήλωση μνήμης για τα θύματα των Σεπτεμβριανών του ’55, στη συνοικία Μόδι της Χαλκηδόνας (στην ασιατική μεριά). ‘Ενα σημάδι ίσως για μια αυξανόμενη ευαισθησία της τουρκικής κοινωνίας για τέτοια θέματα.

Από την Κωνσταντινούπολη υπάρχει λεωφορειακή σύνδεση με την Ελλάδα, με πρώτη στάση την Αλεξανδρούπολη (διάρκεια ταξιδιού: περίπου 6 ώρες). Εκεί φτάσαμε κατά τις 4 το πρωί, λίγες ώρες μόνο πριν αναχωρήσει το καράβι για Σαμοθράκη.

Το Λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, λίγο πριν την ανατολή.

Δεν συνηθίζω σ’ αυτό το μπλογκ να γράφω για ταξιδιωτικούς στόχους εντός των ελληνικών συνόρων, επειδή θεωρώ ότι γι’ αυτούς υπάρχουν ήδη πολλές διαθέσιμες περιγραφές. Αξίζει όμως να κάνω μια εξαίρεση για ένα από τα πιο ιδιαίτερα νησιά του Αιγαίου, τη Σαμοθράκη. Εξάλλου σχετίζεται και με άλλες χώρες του ταξιδιού, αφού σήμερα προσελκύει πολλούς Ρουμάνους και Βούλγαρους τουρίστες. Είναι  καταπράσινο νησί (η βόρεια πλευρά του τουλάχιστον), με πολλά νερά ακόμα και το καλοκαίρι, με μόλις περίπου 3.000 μόνιμους κατοίκους και – παρά τη μικρή του έκταση – τη με 1.611 μέτρα ψηλότερη βουνοκορφή στο Αιγαίο, η οποία ονομάζεται (όχι τυχαία φυσικά) και Φεγγάρι.

Το λιμάνι της Σαμοθράκης, η Καμαριώτισσα. Πίσω το βουνό Σάος ή Φεγγάρι (1.611 μέτρα), ένας ορεινός όγκος από γρανίτη και σχιστόλιθο.

Εικόνα από τη βλάστηση της Σαμοθράκης, στο δρόμο προς τη Γριά Βάθρα.

Το νησί είναι γνωστό μεταξύ άλλων και για τις βάθρες: τις λίμνες που σχηματίζουν οι καταρράκτες κατά μήκος των ορμητικών ποταμών, φυσική συνέπεια του έντονου ανάγλυφου. Μια άλλη συνέπεια (για πολλούς τουρίστες ίσως λιγότερο ευχάριστη) είναι οι παραλίες με βότσαλα και πέτρες – αμμώδεις παραλίες μπορεί κάποιος να βρει μόνο στο πιο δυσπρόσιτο νότιο τμήμα του νησιού.

Η δεύτερη βάθρα του Φονιά. Το όνομα του ποταμού δεν είναι τυχαίο, εκφράζει και την μεγάλη γεωλογική ενέργεια που γέννησε το νησί.

Επίσης πολύ χαρακτηριστικά για το νησί είναι και τα περίπου ελεύθερα κατσίκια, που τα συναντά κανείς σχεδόν παντού. Για το ίδιο το νησί πάντως αποτελούν οικολογικό κίνδυνο, αφού είναι ανεξέλεγκτα και καταστρέφουν οποιαδήποτε βλάστηση. Το πρόβλημα γίνεται ίσως πιο έντονο λόγω και του είδους των τουριστών που ελκύει το νησί: πολλοί έχουν μάλλον χίππικο στυλ και είναι συχνά χορτοφάγοι. Συνεπώς δεν καταναλώνουν και κατσικίσιο κρέας, κάτι που θα βοηθούσε και σε κάποιο περιορισμό του αριθμού των κατσικιών (εμείς πάντως κάναμε ότι μπορούσαμε για να συνεισφέρουμε στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας του νησιού).

Τα κατσίκια στη Σαμοθράκη τα συναντάς παντού: ακόμα και στις παραλίες (εδώ κοντά στο δρόμο από τα Θερμά προς το Φονιά).

Κατσικάκι στη λαδόκολλα με πατάτες, σε ταβέρνα στα Θερμά.

---

Συνολικά αυτό το ταξίδι διήρκησε 14 μέρες. Συμπεριέλαβε περιοχές που μοιάζουν διαφορετικές, αν και ιστορικά ανήκουν σε έναν λίγο πολύ ενιαίο χώρο. Σίγουρα αυτήν την εποχή βρίσκονται σε πολύ διαφορετική φάση ανάπτυξης: από τις δύο μετασοσιαλιστικές χώρες, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, που έχουν αφήσει μεν πίσω τους τη φάση ραγδαίας φτωχοποίησης, αλλά ακόμα παλεύουν με τις συνέπειές της, χωρίς να έχουν βρει ένα δρόμο που εξασφαλίζει σιγουριά για το μέλλον. Μετά στην ταχύτατα αναπτυσσόμενη Τουρκία, που πολλοί θέλουν να πιστεύουν ότι έκανε το μεγάλο βήμα προς τα μπρος – όπου όμως η ανάπτυξη δημιουργεί νέα προβλήματα και εντάσεις, χωρίς να έχει λύσει πολλά από τα παλιά. Και τέλος πίσω στη μελαγχολική Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, που τη δική της περίοδο ανάπτυξης την έχει αφήσει πίσω της, και προσπαθεί να μαζέψει τα συντρίμμια από την κατάρρευση ενός έτσι κι αλλιώς ασταθούς οικοδομήματος.

Παρ’ όλες τις διαφορές, υπάρχει όμως ένα κοινό στοιχείο, σημάδι της σύγχρονης Ιστορίας: τα ίχνη των (συχνά βίαιων) μετακινήσεων πληθυσμών, που ήταν η βάση για να δημιουργηθούν αυτά τα σύγχρονα έθνη-κράτη. Τέτοια ίχνη ήταν εμφανή σε πολλά σημεία του ταξιδιού, με διαφορετικά θύματα και θύτες κάθε φορά.

Το τι έχουν διδαχτεί οι λαοί των Ανατολικών Βαλκανίων από τις πρόσφατες (επιφανειακά διαφορετικές, αλλά στο βάθος τελικά ίσως παρόμοιες) ιστορικές τους εμπειρίες, είναι κάτι που θα το δείξει το μέλλον. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι τα τελευταία χρόνια έχουν μάλλον αυξηθεί οι επαφές και το πέρασμα αυτών των συνόρων, για διαφορετικούς λόγους: δουλειά, παραθερισμό, νοσταλγία. Και με τον τρόπο μας συμμετείχαμε και εμείς σ’ αυτό.

Ομοιοτητες και διαφορες του ελληνικου και του τουρκικου εθνικισμου

Αυτές οι δύο ιδεολογίες καθόρισαν τη σύγχρονη πραγματικότητα όχι μόνο στην Ελλάδα και στην Τουρκία, αλλά και στην Κύπρο (για την ιδιομορφία της οποίας θα ακολουθήσει και άλλο άρθρο).

Πέρα από τα κοινά που μοιράζονται όλοι οι εθνικισμοί, ο ελληνικός και ο τούρκικος έχουν πιστεύω και μερικά επιπλέον, που δείχνουν και τη στενή τους σχέση:

– Και οι δύο χρειάστηκε αρχικά να στηριχτούν πάνω σε μια θρησκευτική ταυτότητα (χριστιανική-ορθόδοξη ο ελληνικός, μουσουλμανική ο τουρκικός). Η θρησκεία παραμένει μέχρι σήμερα κεντρικό στοιχείο και των δύο εθνικών ταυτοτήτων. Αυτό μπορεί να μην άρεσε σε κάποιους από τους κύριους θεμελιωτές αυτών των εθνικισμών, αλλά λόγω της οθωμανικής πραγματικότητας δεν είχαν κι άλλη επιλογή από το να το δεχτούν – τουλάχιστον ως έναν βαθμό.

– Η γλώσσα έγινε στη συνέχεια επίσης ένα κεντρικό συσταστικό της εθνικής ταυτότητας. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο από τη στιγμή που οι πληθυσμοί που υποτίθεται ότι αποτελούσαν ένα έθνος στην πράξη μιλούσαν διάφορες γλώσσες. Γι’ αυτό χρειάστηκε η πολύ έντονη κρατική επιβολή (είναι χαρακτηριστικό ότι και στα δύο κράτη έδρασαν επίσημες επιτροπές για την αλλαγή των τοπωνυμίων και ονομάτων).

– Στις λίγες περιπτώσεις που επιτράπηκε η παραμονή στη χώρα σε ομάδες με διαφορετική από την κυρίαρχη θρησκεία, αυτές συνήθως αποκλείονταν στη συνείδηση του κόσμου από το εθνικό σύνολο. Αντίθετα, ομάδες με διαφορετική από την επίσημη γλώσσα αλλά με την ίδια θρησκεία, εύκολα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές σαν μέρος του εθνικού συνόλου – και να έχουν πρόσβαση σε όλα τα σχετικά προνόμια. Με την προϋπόθεση όμως να μην αμφισβητήσουν την κυριαρχία της επίσημης γλώσσας κι εφ’ όσον ξεκαθάριζαν ότι θεωρούσαν τους εαυτούς πάνω από όλα Έλληνες ή Τούρκους. Για συγκεκριμένες πολυπληθείς ομάδες που ζούσαν σε μεθοριακές περιοχές (Σλαβομακεδόνες στην Ελλάδα, Κούρδοι στην Τουρκία) αποδείχτηκε ότι αυτό δεν ήταν πάντα εύκολο. Υπήρξε αντίδραση, ακόμα κι ένοπλη, απ’ όσους δεν ήταν έτοιμοι να αποδεχτούν αυτές τις προϋποθέσεις.

– Μετά από μια αρχική φάση επικέντρωσης στο αρχαίο παρελθόν και σχετικής περιφρόνησης του πιο πρόσφατου (βυζαντινού στην ελληνική και οθωμανικού στην τούρκικη περίπτωση), τελικά και το τελευταίο εντάχθηκε πλήρως στην εθνική μυθολογία και ταυτότητα. Μια και σ’ αυτό το παρελθόν κυριαρχούσε το θρησκευτικό στοιχείο, σταθεροποιήθηκε έτσι κι η σημασία της θρησκευτικής ταυτότητας που αναφέρθηκε πριν – συνδυάζοντας την όμως με ένα ισχυρό γλωσσικό-φυλετικό στοιχείο. Στην Ελλάδα αυτό εκφράστηκε π.χ. με τον όρο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» και στην Τουρκία με τον όρο «τουρκοισλαμική σύνθεση».

– Και στις δύο περιπτώσεις δεν μπορείς να πεις με ακρίβεια αν ο εθνικισμός είναι αριστερός ή δεξιός, προοδευτικός ή συντηρητικός. Υπήρξαν σημαντικές δόσεις εθνικισμού σε όλες τις πολιτικές κατευθύνσεις, αν και μπορεί να εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο. Όπως όλοι οι εθνικισμοί, ξεκίνησαν αρχικά και ο ελληνικός και ο τουρκικός σαν προοδευτικές ιδεολογίες, για να γίνουν όλο και πιο συντηρητικές στη συνέχεια. Σήμερα, δίπλα στο συντηρητικό εως οπισθοδρομικό εθνικισμό υπάρχουν ή υπήρξαν μέχρι το πρόσφατο παρελθόν και σημαντικά ρεύματα προοδευτικού αριστερού (ή «αριστερού»;) εθνικισμού, με αντιδυτικά/αντιιμπεριαλιστικά «τριτοκοσμικά» στοιχεία. Κάτι τέτοιο εξέφραζε π.χ. το ΠΑΣΟΚ στα πρώτα του χρόνια (αναρωτιέμαι αν θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο και για τα πρώτα χρόνια του Ετζεβίτ).

Για να κατανοήσουμε όμως αυτούς τους δύο εθνικισμούς πρέπει να έχουμε υπόψη και κάποιες σημαντικές διαφορές:

– Πρώτον, ο ελληνικός εθνικισμός είναι παλιότερος. Έγινε κυρίαρχη ιδεολογία σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα από τον τούρκικο, άρα είναι και σήμερα σε διαφορετικό στάδιο. Αυτή η χρονική διαφορά δεν ήταν μόνο επειδή οι Έλληνες ήταν (για διάφορους λόγους) πιο δεκτικοί σε ιδέες ερχόμενες από τη Δύση. Αλλά και επειδή η ιδέα του εθνικισμού υπέσκαπτε την ίδια την ύπαρξη της Αυτοκρατορίας, με την οποία οι τούρκικες ελίτ είχαν συνδέσει τα συμφέροντά τους (κάτι που για τις ελληνικές ελίτ ίσχυε μόνο εν μέρει). Ο εθνικισμός μπορούσε άρα να κυριαρχήσει στις τούρκικες ελίτ μόνο εφ’ όσον κάθε ελπίδα για την επιβίωση της Αυτοκρατορίας είχε χαθεί.

– Ο τούρκικος εθνικισμός δημιουργήθηκε δηλαδή σαν αντίδραση στην αργή κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ακριβώς γι΄ αυτόν το λόγο είχε αρχικά έναν μάλλον αμυντικό χαρακτήρα, όπως εκφράζεται π.χ. στην ιδεολογία του Κεμάλ Ατατούρκ (με την εξαίρεση φυσικά των πρώτων παντουρκικών ή τουρανικών ιδεών, που όμως δεν έγιναν επίσημη τούρκικη πολιτική). Σε αντίθεση με τον ελληνικό εθνικισμό, που είχε για μεγάλο διάστημα έναν επιθετικό αλυτρωτικό χαρακτήρα. Αυτό άλλαξε σταδιακά μέσα στον 20ό αιώνα, με τον ελληνικό εθνικισμό να γίνεται όλο και πιο αμυντικός, ενώ αντίθετα ο τούρκικος εθνικισμός απέκτησε και κάποιες τάσεις επεκτατισμού. Αυτό στο κάτω-κάτω αντικατοπτρίζει και τις καινούριες δημογραφικές και οικονομικές πραγματικότητες.