Η ετοιμοθανατη Νεκρα Θαλασσα

Η Παλαιστίνη είναι μια περιοχή που μας είναι κατά κάποιον τρόπο οικεία. Αυτό είναι κυρίως λόγω της χριστιανικής παράδοσης, που έχει κάνει τοπωνύμια όπως Ιεροσόλυμα, Βηθλεέμ, Ναζαρέτ, Γαλιλαία, Ποταμός Ιορδάνης μέρος και της δική μας κουλτούρας. Ένα ρόλο παίζει φυσικά και το Παλαιστινιακό, που φροντίζει να κρατά την περιοχή μέσα στην παγκόσμια επικαιρότητα επί πολλές δεκαετίες – κάτι για το οποίο οι κάτοικοί της δεν έχουν και πολλούς λόγους να χαίρονται.

Λιγότερο γνωστό είναι ότι σ’ αυτήν την περιοχή συντελείται τα τελευταία χρόνια εκτός των άλλων και μια σημαντική οικολογική καταστροφή. Η στάθμη της Νεκράς Θάλασσας, της μεγαλύτερης λίμνης στην περιοχή, έχει κατεβεί 40 μέτρα από το 1950 και συνεχίζει να υποχωρεί κατά περίπου ένα μέτρο το χρόνο.

Νεκρά Θάλασσα: ένα μνημείο της Φύσης

Η Νεκρά Θάλασσα είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο για την υψηλή αλατότητά της, η οποία είναι τόσο υψηλή (34%, περίπου 10 φορές αυτή της Μεσογείου) που κάνει την ύπαρξη ζωής σχεδόν αδύνατη – εξ’ ου και το όνομα. Φυσικά όταν της αποδόθηκε ακόμα δεν είχαν ανακαλυφθεί τα βακτηρίδια που επιβιώνουν και σ’ αυτές τις συνθήκες. Πάντως ψάρια ή γενικά οργανισμούς ορατούς με το ανθρώπινο μάτι πράγματι δεν πρόκειται να συναντήσει κάποιος.

Ο λόγος για την εντυπωσιακά υψηλή αλατότητα είναι φυσικά το θερμό και ξηρό κλίμα, που έχει συνέπεια μια πολύ υψηλή εξάτμιση. Το περίεργο είναι όμως πώς σε τέτοιες κλιματικές συνθήκες μπορεί να επιβιώνει μια λίμνη τέτοιου μεγέθους.

Η απάντηση βρίσκεται στην ιδιαίτερη γεωλογία της περιοχής. Τόσο ο Ιορδάνης όσο και η Νεκρά Θάλασσα σημαδεύουν στην επιφάνεια της γης το όριο ανάμεσα σε δύο τεκτονικές πλάκες: την αραβική και την αφρικανική. Το όριο αυτό ανήκει στην κατηγορία των ρηξιγενών ζωνών μετασχηματισμού: εκεί δηλαδή οι πλάκες κινούνται παράλληλα η μια με την άλλη, αλλά σε αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό δημιουργεί ρήγματα, τα οποία στην επιφάνεια της γης εμφανίζονται ως τάφροι με μεγάλο βάθος: η επιφάνεια της Νεκράς Θάλασσας βρίσκεται συγκεκριμένα 429 μέτρα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας (το χαμηλότερο σημείο ξηράς σε ολόκληρη τη γη) και έχει ακόμα βάθος 304 μέτρων.

Το Ρήγμα Μετασχηματισμού της Νεκράς Θάλασσας, με την παράλληλη κίνηση των τεκτονικών πλακών Δεξιά το ανάγλυφο που σχηματίζεται ως συνέπεια στην επιφάνεια της Γης.
Πηγή εικόνας

Ταυτόχρονα, σε τέτοια όρια μπορούν να δημιουργηθούν ράχες παράλληλα μ’ αυτές τις τάφρους, όπως είναι π.χ. οι οροσειρές του Λιβάνου και Αντιλιβάνου. Αυτές λειτουργούν σαν παγίδα για τις βροχές που φέρνουν οι δυτικοί άνεμοι, προμηθεύοντας την περιοχή με περισσότερο νερό απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς σ’ ένα τέτοιο κλίμα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το νερό αυτό ρέει από τη Θάλασσα της Γαλιλαίας στη λεκάνη της Νεκράς Θάλασσας, μέσα από τον ποταμό Ιορδάνη. Αυτό είναι το μυστικό για την παρουσία ενός τέτοιου υδάτινου όγκου εκεί που ίσως δεν θα το περίμενε κάποιος.

Η πορεία του ποταμού Ιορδάνη, από την κοιλάδα Χούλα στη Θάλασσα της Γαλιλαίας και από εκεί με κατάληξη στη Νεκρά Θάλασσα.
Πηγή εικόνας

Ο αργός θάνατος

Σε μια τέτοια οριακή οικολογική κατάσταση, είναι λογικό ότι μια μικρή διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες. Και αυτό συμβαίνει τα τελευταία χρόνια με την εντατικοποίηση της γεωργίας. Η τελευταία είναι συνέπεια της αύξησης του πληθυσμού, αλλά έχει να κάνει και με την ιδιαίτερη ιστορία της περιοχής. Η ίδρυση του ισραηλινού κράτους συνδέθηκε με τον ερχομό της προόδου και της ανάπτυξης σε μια οικονομικά καθυστερημένη περιοχή. Το όραμα τοπίων στην έρημο που μεταμορφώνονται σε εύφορες κοιλάδες χάρη στην παρέμβαση του σύγχρονου ανθρώπου, ήταν μάλλον κι αυτό μέρος της σιωνιστικής ιδεολογίας. Οι Ισραηλινοί εισήγαγαν νωρίς σύγχρονες αρδευτικές τεχνολογίες για υδροβόρες καλλιέργειες και έδωσαν βάρος στον έλεγχο των κύριων υδάτινων πόρων της περιοχής. Δεν άργησαν φυσικά να τους μιμηθούν και τα γειτονικά κράτη στην εντατικοποίηση της γεωργίας.

Το πρώτο μεγάλο έργο που αποτέλεσε πλήγμα γι’ αυτή την ισορροπία ήταν η εκτροπή νερού της Θάλασσας της Γαλιλαίας από το Ισραήλ τη δεκαετία του ’50, με συνέπεια αυτό να μην καταλήγει στη Νεκρά Θάλασσα. Ακολούθησαν στη δεκαετία του ’70 η Συρία και η Ιορδανία με την εκτροπή του ποταμού Γιαρμούκ, παραπόταμου του Ιορδάνη. Οι υδροφορείς που προμηθεύουν τον Ιορδάνη και τη Νεκρά Θάλασσα με νερό συνεχίζουν από τότε να εξαντλούνται όλο και περισσότερο.

Αποτέλεσμα είναι η σημερινή κατάσταση: ο ποταμός Ιορδάνης μετατράπηκε σχεδόν σε ρυάκι, που κουβαλά μάλιστα κυρίως ανεπεξέργαστα λύματα και αλμυρό νερό. Το νερό που εισρέει στη Νεκρά Θάλασσα είναι πλέον ελάχιστο, όπως και να ‘χει πολύ λίγο για να καλύψει τις απώλειες από την υψηλή εξάτμιση, που φυσικά συνεχίζεται (και είναι πολύ πιθανό να ενταθεί στο μέλλον, λόγω της αλλαγής του κλίματος). Επίσης, η χρήση μεγάλου μέρους του νότιου τμήματος της λίμνης για εξόρυξη άλατος φέρνει επιπλέον απώλεια νερού μέσω εξάτμισης. Η συνέπεια ήταν αυτή η δραματική πτώση της στάθμης της επιφάνειας του νερού.

Ναυάγιο στη Νεκρά Θάλασσα, που με την πτώση της στάθμης της βρέθηκε στην επιφάνεια. Πηγή εικόνας

Ένα ακόμα επικίνδυνο φαινόμενο που σχετίζεται με αυτή την πτώση είναι και η δημιουργία διάφορων κρατήρων κατά μήκος της όχθης της Νεκράς Θάλασσας. Με την πτώση της στάθμης των αλμυρών υπόγειων υδάτινων όγκων και την αντικατάστασή τους από βρόχινο γλυκό νερό διαλύονται τα στρώματα αλατιού στο υπέδαφος – με συνέπεια την καθίζηση περιοχών στην επιφάνεια. Τέτοιες τρύπες έχουν ήδη τα τελευταία χρόνια «καταπιεί» κομμάτια δρόμων, φοινικοφυτείες και κτήρια – ευτυχώς μέχρι στιγμής χωρίς ανθρώπινα θύματα.

Ένας από τους πολλούς κρατήρες που άνοιξαν τα τελευταία χρόνια κοντά στην ακτή της Νεκράς Θάλασσας λόγω της καθίζησης του εδάφους, καταπίνοντας κτήρια, φυτείες και δρόμους.
Πηγή εικόνας

Το μέλλον της Νεκράς Θάλασσας

Μέχρι πρόσφατα επικρατούσε η θέση ότι μετά από μια συνέχιση της πτώσης, η επιφάνεια της λίμνης θα σταθεροποιούνταν σ’ ένα (αρκετά πιο χαμηλό) υψόμετρο. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν όμως ότι στο παρελθόν (πριν από περίπου 100.000 χρόνια) η Νεκρά Θάλασσα είχε ξεραθεί σχεδόν ολοκληρωτικά, από καθαρά φυσικά αίτια – άρα δεν αποκλείεται να ξαναγίνει και τώρα μέσω ανθρώπινης παρέμβασης.

Μια πιθανή λύση για το πρόβλημα παρουσιάστηκε τα τελευταία χρόνια: η μεταφορά νερού από την Ερυθρά Θάλασσα. Το Ισραήλ και η Ιορδανία προχώρησαν σε μια συμφωνία για την εφαρμογή αυτού του σχεδίου, που συμπεριλαμβάνει και ένα σταθμό αφαλάτωσης στον κόλπο της Ακάμπα στην Ερυθρά Θάλασσα. Το αφαλατωμένο νερό θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη γεωργία, ενώ η άλμη που απομένει από την επεξεργασία, και της οποίας η αλατότητα αντιστοιχεί περίπου σ’ αυτήν της Νεκράς Θάλασσας, θα μεταφέρεται προς αυτήν για να την εμπλουτίσει.

Το κανάλι που θα συνδέει την Ερυθρά με τη Νεκρά Θάλασσα, με βάση το σχέδιο που εγκρίθηκε.
Πηγή εικόνας

Αυτή η προοπτική πάντως δέχτηκε έντονη κριτική. Όχι μόνο λόγω του υψηλού οικονομικού και του πιθανού οικολογικού κόστους (η ανάμιξη των νερών από τη Νεκρά και την Ερυθρά Θάλασσα θα μπορούσε να έχει αρνητικές συνέπειες), αλλά και για πολιτικούς λόγους. Ένα τέτοιο μεγάλο έργο δεν θα μπορούσε να αφήσει ή να μείνει το ίδιο ανεπηρέαστο από το κύριο πολιτικό πρόβλημα της περιοχής, το Παλαιστινιακό. Πολλοί Παλαιστίνιοι βλέπουν το έργο με καχυποψία, αφού θεωρούν ότι ευνοεί πολιτικά το Ισραήλ εις βάρος τους και θα εντείνει τον ισραηλινό έλεγχο του νερού που δικαιωματικά τους ανήκει. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό το θέμα είναι από τις σημαντικότερες πηγές έντασης στην περιοχή.

Όποιο και να είναι το τελικό αποτέλεσμα, η περίπτωση του Ιορδάνη και της Νεκράς Θάλασσας είναι κλασικό παράδειγμα της αλαζονείας του σύγχρονου ανθρώπου, που θεωρεί ότι το να μετατρέψεις μια άνυδρη περιοχή σε έναν κήπο της Εδέμ είναι, λόγω της επιστημονικής προόδου, απλό πράγμα. Αυτό είναι κάτι που πρέπει γενικά να προσέξουμε στην (έτσι κι αλλιώς οικολογικά ευαίσθητη) περιοχή μας. Είναι μάλλον καλύτερα να δώσουμε περισσότερο βάρος σε μια σωστή και μετριασμένη διαχείριση των φυσικών πόρων παρά σε φιλόδοξα σχέδια (υπερ-)εκμετάλλευσής τους.

---

Άρθρα/ντοκυμαντέρ

• Stephanie Pappas (2011): Could the Dead Sea Completely Vanish? In: livescience.com
• Patrick Moser (2010): Jordan River could die by 2011 – report. In: phys.org.
• Joshua Hammer (2005): The Dying of the Dead Sea. In: Smithsonian Magazine.
• Tanya Lewis (2015): Photos – Giant Sinkholes Along the Dead Sea. In: livescience.com
• Ahmad Melhem (2015): Canal project from Dead Sea to Red Sea makes waves. In: Al-Monitor.
• Trockengelegt – Konfliktherd Totes Meer (arte, 2013)

Ευρώπη, Μεσόγειος, Βαλκάνια και Αριστερά

Θέμα ενός παλιότερου άρθρου ήταν οι αυταπάτες στις οποίες βασίζεται (σε κάποιο βαθμό) ο μύθος της «ευρωπαϊκής ιδέας». Με τις εξελίξεις των τελευταίων εβδομάδων στην Ελλάδα αυτό το θέμα είναι πιστεύω επίκαιρο όσο ποτέ. Λόγω των περιστάσεων, είναι σημαντικό να τη δούμε από την άποψη της Αριστεράς («επίσημης» ή κοινωνικής).

Θεωρώ ότι το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των τελευταίων εξελίξεων ήταν το «φιλοευρωπαϊκό» μέτωπο, αυτό που εκφράστηκε με τις συγκεντρώσεις «Μένουμε Ευρώπη» και την υποστήριξη του «Ναι» στο δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου. Αυτό που το κάνει ενδιαφέρον είναι ότι πρώτη φορά εμφανίστηκε κάτι τέτοιο ως συγκροτημένο και ενιαίο κίνημα, διαδηλώνοντας μάλιστα και δημόσια. Και έτσι μπορέσαμε να δούμε καθαρά και τον πραγματικό χαρακτήρα του φαινομένου του ελληνικού ευρωπαϊσμού, από ταξική και πολιτική άποψη. Η σύνδεση με ανώτερα κοινωνικά στρώματα και με συντηρητικές πολιτικές θέσεις ήταν ολοφάνερη, και έγινε ακόμα πιο καθαρή με το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος.

Πηγή εικόνας

Το ότι οι ελληνικές ελίτ είναι τόσο βαθιά ευρωπαϊστικές, που η «ευρωπαϊκή ιδέα» έχει ένα σχεδόν θρησκευτικό χαρακτήρα γι’ αυτές (όπως πιστεύω ότι φάνηκε καθαρά τις τελευταίες εβδομάδες), μάλλον δεν είναι καμία έκπληξη. Εξάλλου η ελληνική αστική τάξη πάντα συνδεόταν με κάποιες δυτικές δυνάμεις, από καταβολής νεοελληνικού κράτους.

Τί υπάρχει όμως από την άλλη πλευρά, αυτό που η Αριστερά λογικά θα ήθελε να εκφράσει, ως η ριζοσπαστική προοδευτική δύναμη που υπερασπίζεται τα συμφέροντα των κατώτερων τάξεων. Εκεί τα πράγματα είναι λιγότερο καθαρά: το μέτωπο του «Όχι» στο δημοψήφισμα δεν αυτοπροσδιορίστηκε ως αντιευρωπαϊκό ή ευρωσκεπτιστικό, ούτε καν η αντίθεση στην Ε.Ε. δεν ήταν καθαρή. Η ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ μάλιστα, που οι περιστάσεις την έφεραν και στην ηγεσία αυτού του ετερόκλητου κινήματος, προσπάθησε να παρουσιάσει τον εαυτό της σαν τον εκφραστή του «αληθινού» ευρωπαϊσμού, σαν μια δύναμη που δρα στο όνομα των γνήσιων «ευρωπαϊκών αξιών» του Διαφωτισμού κλπ (υπάρχει ίσως εδώ μια επιρροή από τον Ζίζεκ;). Η σύγκρουση άρα δεν ήταν απλά ανάμεσα στον ευρωπαϊσμό και τον αντιευρωπαϊσμό, αλλά ανάμεσα στον παραδοσιακό ελιτίστικο ευρωπαϊσμό και σε κάτι άλλο ασαφές, που μπορεί να είναι και φιλοευρωπαϊκό, μπορεί και αντιευρωπαϊκό.

Τί σημαίνει αυτό πρακτικά; Ότι στην ουσία η Αριστερά δεν έχει να προσφέρει εναλλακτικό γεωπολιτικό όραμα. Ένα τμήμα της αποδέχεται το ευρωπαϊκό, προσπαθώντας να το ερμηνεύσει με ένα λιγότερο ελιτίστικο τρόπο. Άλλοι μιλούν για συμμαχίες π.χ. με τη Ρωσία, τη Κίνα ή τη Βενεζουέλα: όλες αυτές μπορεί να είναι προσωρινά χρήσιμες, αλλά για απλούς γεωγραφικούς λόγους (απόστασης) δεν προσφέρουν μια μακροπρόθεσμη γεωπολιτική εναλλακτική. Ούτε η επιμονή σ’ ένα γενικό διεθνιστικό όραμα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη: με το να μένει τόσο γενικό δεν μπορεί να έχει άμεση εφαρμογή – και μάλλον χάνει και τον αντι-ιμπεριαλιστικό του χαρακτήρα.

Αν δεχτούμε ότι η απλή περιχαράκωση στα εθνικά σύνορα δεν μπορεί να αποτελεί αριστερή λύση (και με τις σημερινές συνθήκες είναι πολύ αμφίβολο αν μπορεί γενικά να είναι ρεαλιστική πρόταση), γίνεται καθαρό ότι χρειάζονται κι άλλες σκέψεις. Το να κάνουμε εναλλακτικά γεωπολιτικά σχέδια φυσικά δεν είναι απλό πράγμα και δε γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη.

Αυτό όμως που μπορούμε ήδη να κάνουμε σήμερα είναι να αναρωτηθούμε: γιατί να επιμένουμε να βλέπουμε τα πάντα σ’ ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο; Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο άρθρο, χώρες όπως η Ελλάδα, οι υπόλοιπες βαλκανικές ή ακόμα και π.χ. η Ισπανία, ανήκουν μεν στην Ευρώπη, αλλά ανήκουν και σε διάφορους άλλους χώρους. Δεν υπάρχει κανένα σταθερό γεωγραφικό στοιχείο που να κάνει την ευρωπαϊκή ταυτότητα πιο σημαντική. Αν μάλιστα το δούμε από ιστορική άποψη, η μεσογειακή ταυτότητα (που συμπεριλαμβάνει φυσικά και τη νότια ακτή της Μεσογείου) μάλλον υπερισχύει. Γιατί να μιλάμε π.χ. μόνο για «ευρωπαϊκή Αριστερά» και όχι για «μεσογειακή Αριστερά» ή «βαλκανική Αριστερά»;

Μπορεί τουλάχιστον οι εξελίξεις πριν και μετά το δημοψήφισμα να βοηθήσουν κομμάτια της Αριστεράς να αποβάλλουν αυτόν τον (υποσυνείδητο;) ευρωκεντρισμό τους. Έχουμε μπει (ξανά) σε μια εποχή που ο κόσμος αλλάζει γρήγορα: προς το καλύτερο ή το χειρότερο, αυτό δεν το ξέρουμε ακόμα. Μια πολιτική παράταξη που θέλει να εκφράσει μια φιλολαϊκή προοδευτική εναλλακτική δεν τη συμφέρει σ’ αυτές τις συνθήκες να μένει κολλημένη σε παλιούς τρόπους σκέψης. Ο ιστορικός της ρόλος είναι να βοηθήσει στο να ξεπεραστεί το δίπολο «ευρωπαϊκή ενοποίηση» – «εθνική περιχαράκωση», όχι να το ενισχύσει.