Η αραβική άνοιξη του 2011 έφερε ένα κύμα εξεγέρσεων που, ξεκινώντας απ’ την Τυνησία και την Αίγυπτο, εξαπλώθηκε σιγά-σιγά σε όλον τον κόσμο. Πρώτα έφτασε στην Ισπανία, για να περάσει μετά (μεταξύ άλλων) και στη Ρωσία, τις ΗΠΑ και τη Βραζιλία. Στην περιοχή των Βαλκανίων, ξέρουμε φυσικά την ελληνική εκδοχή αυτού του φαινομένου (τους λεγόμενους «Αγανακτισμένους»), αλλά πολύ γνωστό έγινε και το κίνημα του πάρκου Γκεζί στη γειτονική Τουρκία.
Παραδόξως, κάποια κινήματα σε άλλες γειτονικές χώρες πέρασαν σχεδόν απαρατήρητα. Κι όμως, αυτές οι εξεγέρσεις είχαν σαν αφετηρία αρκετά κοινά με μας προβλήματα – και πιθανόν να αποδειχτεί ότι είχαν και μια ιδιαίτερη ιστορική σημασία.
Η βουλγάρικη εξέγερση (2013)
Tον περσινό Φλεβάρη πολλά βουλγαρικά νοικοκυριά διαπίστωσαν ότι το ποσό στους λογαριασμούς ρεύματος είχε διπλασιαστεί σε σχέση με τον προηγούμενο μήνα. Στην πιο φτωχή χώρα της Ε.Ε., όπου ο κατώτατος μισθός είναι περίπου 175 Ευρώ, αυτό ήταν μάλλον η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Ας σημειωθεί ότι ο τομέας του ηλεκτρισμού είχε ιδιωτικοποιηθεί πριν από περίπου μια δεκαετία και κυριαρχείται σήμερα από ξένες πολυεθνικές.
Eξοργισμένοι πολίτες κατέβηκαν σε διαδηλώσεις κι έκαψαν δημόσια τους λογαριασμούς ρεύματος. Σύντομα το κίνημα εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα. Οι διαδηλωτές απαιτούσαν όχι μόνο τη μείωση της τιμής του ρεύματος, αλλά και την παραίτηση της (τότε κεντροδεξιάς) κυβέρνησης. Με αφορμή δηλαδή την αύξηση των λογαριασμών γεννήθηκε ένα ευρύ αντικυβερνητικό κίνημα, στα πλαίσια του οποίου είδαμε και περιστατικά αυτοπυρπόλησης, δυστυχώς και με νεκρούς. Ήταν ίσως δείγμα της απόγνωσης μιας κοινωνίας που είχε γνωρίσει μια βίαιη φτωχοποίηση τρόπο μέσα στα προηγούμενα χρόνια.
Εικόνα από τη μεγάλη διαδήλωση στη Σόφια στις 17.2.2013.
Πηγή: http://www.worldpolicy.org
Η εξέγερση κράτησε για αρκετές μέρες. Εκτός από την παραίτηση της κυβέρνησης, ένα αίτημα ήταν κι η επανεθνικοποίηση του τομέα του ηλεκτρισμού και το σταμάτημα άλλων ιδιωτικοποιήσεων. Επίσης, εμφανίστηκαν και ιδέες αλλαγής του πολιτικού συστήματος, όπως μια συνταγματική αναθεώρηση που θα επέτρεπε μεγαλύτερη συμμετοχή κι έλεγχο των πολιτών στις πολιτικές αποφάσεις. Αν και σ’ αυτούς τους τομείς το κίνημα μπορεί να μην κατάφερε πολλά, πέτυχε τελικά την παραίτηση της κυβέρνησης και την προκύρηξη πρόωρων εκλογών, μετά από μόλις δύο εβδομάδες διαδηλώσεων.
Τις εκλογές κέρδισε το σοσιαλιστικό κόμμα, που σχημάτισε κυβέρνηση μαζί με το κόμμα της τουρκικής μειονότητας. Αυτό όμως δεν σήμαινε ότι τελείωσε και η κοινωνική αναταραχή. Με αφορμή τον ύποπτο διορισμό ενός μεγιστάνα των ΜΜΕ σε σημαντική θέση, γεννήθηκε ένα νέο κίνημα, αν και με κάπως διαφορετικό χαρακτήρα από το προηγούμενο. Κεντρικό σημείο ήταν αυτήν τη φορά η διαφθορά κι η αντίθεση στη νέα κυβέρνηση (κάτι που φαίνεται να πήρε και κάποια φιλοευρωπαϊκά χαρακτηριστικά – ιδιαίτερα μετά τις δηλώσεις Ευρωπαίων αξιωματούχων υπέρ του κινήματος). Η αναταραχή κράτησε για αρκετούς μήνες και το φθινόπωρο πήρε και μορφή φοιτητικών καταλήψεων.
Το κοινό πάντως με το προηγούμενο κίνημα ήταν η σκληρή κριτική στο πολιτικό σύστημα και τις ελίτ της χώρας. Και τα δύο κινήματα βοήθησαν στο να (ξανά)γεννηθεί μια κοινωνία των πολιτών, σε μια χώρα που ο πληθυσμός είχε κατηγορηθεί πολλές φορές για παθητικότητα. Κι αυτή η τάση έμελλε να επεκταθεί και σε μια άλλη γειτονική χώρα, με τον ερχομό του νέου έτους.
Η βοσνιακή εξέγερση (2014)
Η Τούζλα είναι η τρίτη μεγαλύτερη πόλη στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού της είναι Μουσουλμάνοι (ή μάλλον Βοσνιακοί, όπως είναι ο σύγχρονος όρος) – στην πόλη πάντως συνεχίζουν να κατοικούν και πολλοί Σέρβοι και Κροάτες. Στα «χρυσά χρόνια» της οικονομικής ανάπτυξης της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας, η πόλη ήταν συνδεδεμένη με την εκβιομηχάνιση της χώρας και ήταν γεμάτη εργοστάσια.
Τα χρόνια αυτά έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Η ενωμένη Γιουγκοσλαβία επιβιώνει μόνο στις νοσταλγικές διηγήσεις των παλιών. Η βιομηχανία της Βοσνίας έχει εξαφανιστεί κι έχει δώσει της θέση της στη μαζική ανεργία. Στο διάστημα που μεσολάβησε από τα «χρυσά γιουγκοσλαβικά χρόνια», η χώρα γνώρισε έναν καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο. Ο πόλεμος αυτός άφησε πίσω του όχι μόνο χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες, αλλά και μια κληρονομιά εθνικιστικών ιδεολογιών, που υποτίθεται ότι προσπαθούν να συνυπάρξουν μέσα σε ένα κοινό κράτος. Δεν είναι τυχαίο που αυτό το κράτος εξελίχθηκε στο πιο δυσλειτουργικό της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ίσως και ολόκληρης της Ευρώπης.
Συνηθισμένο φαινόμενο στα μεταπολεμικά χρόνια ήταν η ιδιωτικοποίηση των κρατικών βιομηχανιών, που ήταν άλλοτε το σύμβολο της βοσνιακής οικονομίας. Απ’ αυτές τις ιδιωτικοποιήσεις ευνοούνταν συχνά επιχειρηματίες με πολιτικές διασυνδέσεις. Αγόραζαν τις εταιρείες φτηνά, για να κηρύξουν πτώχευση μετά από λίγα χρόνια, έχοντας φυσικά ωφεληθεί οι ίδιοι κι αφήνοντας τους εργάτες απλήρωτους και συχνά καταχρεωμένους.
Η βιομηχανία απορρυπαντικών dita στην Τούζλα, από τις πιο σημαντικές πριν τον πόλεμο. Ιδιωτικοποιήθηκε το 2007. Σύντομα η εταιρεία έδειχνε να κινείται προς τη χρεωκοπία κι ο νέος της ιδιοκτήτης σταμάτησε να πληρώνει μισθούς και ασφαλιστικές εισφορές. Οι εργάτες της dita αγωνίζονται εδώ και δύο χρόνια κι ήταν ο πυρήνας, γύρω από τον οποίο σχηματίστηκε το κίνημα της Τούζλα. Πηγή: tuzlalive.ba
Στις 4 και 5 Φεβρουαρίου, εργάτες από τέτοιες ιδιωτικοποιημένες και μετέπειτα χρεωκοπημένες εταιρείες κατέβηκαν σε διαδηλώσεις, ζητώντας τους μισθούς για τους οποίους είχαν δουλέψει ή τις συντάξεις που δικαιούνταν. Μαζί τους ενώθηκαν πολιτικοί ακτιβιστές, φοιτητές, άνεργοι νέοι. Η πορεία δεν άργησε να εξελιχθεί σε βίαιη σύγκρουση με την αστυνομία.
Κυβερνητικό κτίριο στη Τούζλα που έγινε στόχος των επιθέσεων των διαδηλωτών στις 7.2.2014. Η αστυνομία, προφανώς ανέτοιμη για ένα λαϊκό κίνημα τέτοιας έκτασης, αναγκάστηκε να φύγει, εγκαταλείποντας ουσιαστικά το κτίριο στα χέρια των διαδηλωτών, οι οποίοι του έβαλαν φωτιά. Ανάλογα επεισόδια έγιναν τις επόμενες μέρες και σε άλλες βοσνιακές πόλεις. Πηγή: en.wikipedia.org
Μέσα σε δύο μέρες, οι διαδηλώσεις κι οι συγκρούσεις είχαν εξαπλωθεί στο Σαράγεβο κι άλλες σημαντικές πόλεις. Η χώρα γνώριζε ουσιαστικά την πρώτη μαζική εξέγερση μετά την ανεξαρτησία της. Τέσσερις τοπικές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να παραιτηθούν. Στις μεγάλες πόλεις δημιουργήθηκαν «πλένουμ» πολιτών, που λάμβαναν συλλογικές αποφάσεις κι έθεταν πολιτικά αιτήματα: μεταξύ άλλων μείωση στους μισθούς των πολιτικών, δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, φόρους στα εισαγόμενα προϊόντα, μέτρα εναντίον της διαφθοράς, καλύτερη περιβαλλοντική πολιτική, στήριξη των τοπικών βιομηχανιών, επανεξέταση των ιδιωτικοποιήσεων. Ήταν μια γεύση άμεσης δημοκρατίας, παρόμοια με άλλες εξεγέρσεις ανά τον κόσμο τα τελευταία χρόνια.
Εικόνα από το πλένουμ του Σάραγεβου.
Πηγή: http://www.noveinicijative.org
Ενδιαφέρον έχει η απόσταση που κράτησε το κίνημα από τον εθνικισμό: την ιδεολογία των κυβερνώντων, που θεωρήθηκε από πολλούς υπεύθυνη για τα δεινά που περνάει η χώρα. Αν κι είναι μάλλον αλήθεια ότι η εξέγερση περιορίστηκε στις περιοχές της χώρας με μουσουλμανική πλειοψηφία, οι συμμετέχοντες προσπάθησαν ν’ αποφύγουν την εικόνα ότι πρόκειται για μια εξέγερση μόνο των Βοσνιακών. Προσπάθησαν αντίθετα να δώσουν έναν υπερ-εθνοτικό χαρακτήρα στο κίνημά τους.
Εικόνα από επίθεση σε κυβερνητικό κτίριο της Τούζλα. Το γκράφιτι στους τοίχους του κτιρίου λέει «Θάνατος στον εθνικισμό» (αν το έχω καταλάβει σωστά).
Πηγή: revolution-news.com
Μπορεί η εξέγερση να μην κατάφερε τελικά να περάσει και στο σέρβικο τμήμα της χώρας, εκτός από κάποιες σποραδικές συγκεντρώσεις. Οδήγησε πάντως σε κάποιες εκδηλώσεις συμπαράστασης στο Βελιγράδι και το Ζάγκρεμπ. Ήταν ίσως η πρώτη φορά μετά τον πόλεμο, που φάνηκαν κάποια σημάδια ενός παν-γιουγκοσλαβικού κινήματος.
Αυτές οι δύο εξεγέρσεις έγιναν σε χώρες, όπου πολλές φορές τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός είχε κατηγορηθεί για παθητικότητα. Οι λαοί απέδειξαν ότι αυτή η κατηγορία δεν ήταν εντελώς σωστή, ή τουλάχιστον δεν είναι πλέον. Σε συνδυασμό με την εικόνα στις άλλες γειτονικές χώρες, σίγουρα δίνουν μια ελπίδα για το μέλλον. Στην Κροατία, τη Σλοβενία, τη Ρουμανία και την Ελλάδα τα κοινωνικά κινήματα έδειξαν σημαντική δύναμη τα τελευταία χρόνια, έστω και χωρίς σταθερότητα. Στην Αλβανία η κοινωνία των πολιτών πέτυχε να εμποδίσει την καταστροφή των συριακών χημικών στο έδαφος της. Στην Τουρκία ξέσπασε μια μεγάλη εξέγερση εκεί που δεν την περίμενε κανείς, ενώ η κυβέρνηση περηφανευόταν για τους ψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και την άνοδο της χώρας.
Ενδιαφέρον είναι ο χαρακτήρας που πήραν αυτά τα δύο συγκεκριμένα κινήματα τουλάχιστον στην αρχική τους φάση, ιδιαίτερα αν σκεφτούμε ότι πρόκειται για πρώην «σοσιαλιστικές» χώρες. Άσκησαν μάλλον περίπου αυθόρμητα και κριτική σε μερικές από τις βασικές αρχές του νέου πολιτικο-οικονομικού συστήματος: την οικονομία της αγοράς, τον κοινοβουλευτισμό, τον εθνικισμό. Το πώς θα εξελιχθούν αυτά τα κινήματα στο μέλλον, δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Σίγουρα πάντως οι ελίτ των βαλκανικών χωρών, αλλά κι οι παγκόσμιες ελίτ που ενδιαφέρονται για την περιοχή, δεν θα κοιμούνται πλέον τόσο ήσυχες.
Άρθρα σχετικά με τις βουλγαρικές εξεγέρσεις:
- http://www.bbc.com/news/world-europe-21516658
- http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/02/201322163943882279.html
- http://www.euractiv.com/elections/electricity-bills-set-bulgaria-f-news-517870
- http://theconversation.com/protests-in-bulgaria-the-unnoticed-uprising-15442
- http://www.theguardian.com/world/2013/jul/24/bulgarian-protesters-siege-parliament-sofia
- http://www.worldpolicy.org/blog/2013/12/17/2013-year-bulgarian-protest
- http://protestnamreja.bg/engl/the-protests-and-the-ruling-power-interview-with-prof-g-bliznashki/
Άρθρα σχετικά με τη βοσνιακή εξέγερση:
- http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2014/02/who-behind-bosnia-riots-201429132930915905.html
- http://roarmag.org/2014/02/bosnia-protests-nationalism-workers/
- http://www.bbc.com/news/world-europe-26093160
- http://www.sarajevotimes.com/demands-plenum-sarajevo-adopted-new-plenum-tomorrow-1730/
- https://bhprotestfiles.wordpress.com/2014/02/16/these-are-the-first-demands-of-sarajevo-citizens-to-the-parliament-of-sarajevo-canton/
Ντοκυμαντέρ σχετικά με τη βοσνιακή εξέγερση:
eastmediterranean 