Στη χρονιά που φεύγει, ζήσαμε την εκατοστή επέτειο ενός από τα πιο συνταρακτικά γεγονότα των τελευταίων αιώνων: της Ρωσικής Επανάστασης. Ανεξάρτητα από το τι πιστεύει ο καθένας γι’ αυτήν, δύσκολα μπορεί να αμφισβητήσει ότι ήταν ένας σταθμός για την παγκόσμια Ιστορία. Πέρα όμως από την παγκόσμια επίδραση, πώς μπορούμε να το δούμε ειδικά από την άποψη της περιοχής που αποτελούσε κάποτε την Οθωμανική Αυτοκρατορία; Το κλείσιμο ενός αιώνα μας δίνει ίσως μια καλή αφορμή για να ασχοληθούμε με αυτό το ερώτημα.
Η Ανατολική Μεσόγειος το 1917
Το 1917, η περιοχή βρισκόταν στα τελευταία στάδια μιας μακριάς μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των σύγχρονων κρατών. Η Αυτοκρατορία υπήρχε ακόμη, ήταν όμως σκιά του παλιού εαυτού της. Είχε χάσει σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά και αφρικανικά της εδάφη και πάλευε (με μικρή επιτυχία) να κρατήσει τα ασιατικά. Ακόμα και ο ίδιος ο τίτλος «Οθωμανική» ήταν μόνο τυπικός, αφού αντί του Οθωμανού Σουλτάνου την πραγματική εξουσία ασκούσε μια ομάδα αξιωματικών.
Οι εθνικές ιδέες έμοιαζαν να απλώνονται παντού. Στα Βαλκάνια, τα νέα εθνικά κράτη είχαν καθιερωθεί και βρίσκονταν στη μέση ενός σκληρού και αιματηρού ανταγωνισμού για εδάφη. Και στη Μικρά Ασία όμως, η ιδέα του τουρκικού εθνικισμού ανέβαινε, με πρώτο θύμα τις χριστιανικές και ιδίως τις αρμενικές κοινότητες. Στις νότιες κτήσεις της Αυτοκρατορίας είχε ήδη ξεκινήσει η πρώτη μεγάλη εθνική αραβική εξέγερση, με την ενθάρρυνση των Άγγλων. Οι τελευταίοι έθεσαν την ίδια χρόνια με τη Διακήρηξη Μπάλφουρ τη βάση για την εξάπλωση ενός ακόμα εθνικού κινήματος, του σιωνιστικού.
Η μόνη δύναμη που έμοιαζε ίσως πιο δυνατή από τα εθνικά κινήματα ήταν η αποικιοκρατία. Η Βόρεια Αφρική μαζί με την Κύπρο βρίσκονταν ήδη σε τέτοιο καθεστώς, ενώ οι Αγγλογάλλοι μόλις πριν έναν χρόνο είχαν συμφωνήσει και για την αποικιοποίηση της υπόλοιπης Μέσης Ανατολής, περιμένοντας το τέλος του πολέμου.
Αποικίες ή μη, οι κοινωνίες της Ανατολικής Μεσογείου ήταν γενικά αγροτικές και οικονομικά καθυστερημένες. Σε μια περιοχή με ελάχιστη βιομηχανία, μικρή εργατική τάξη και με άλυτα εθνικά ζητήματα, το εργατικό κίνημα ήταν ακόμα αδύναμο και οι σοσιαλιστικές ιδέες είχαν μάλλον περιορισμένη εξάπλωση.
Η Επανάσταση και οι συνέπειές της
Η Επανάσταση στη Ρωσία όμως δεν άφησε ανεπηρέαστες τις μετα-οθωμανικές κοινωνίες. Στον απόηχό της στη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία (τότε ακόμα Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων), τα Κομμουνιστικά Κόμματα πέτυχαν πολύ νωρίς εντυπωσιακά αποτελέσματα στις εκλογές: 12% στη Γιουγκοσλαβία το 1920, 18% στη Βουλγαρία το 1919. Στις επόμενες δεκαετίες, τα κόμματα της Τρίτης Διεθνούς έπαιξαν σημαντικό πολιτικό ρόλο και σε άλλες χώρες, από την Ελλάδα και την Κύπρο ως το Ιράκ. Εθνικά κινήματα όπως των Κούρδων στην Τουρκία ή και ένα τμήμα του παλαιστινιακού συνδέθηκαν με τη μαρξιστική-λενινιστική παράδοση (πόσο επιφανειακά ή βαθιά, είναι ένα άλλο ερώτημα). Ακόμα και άλλες πολιτικές δυνάμεις, χωρίς να ταυτίζονται μ’ αυτήν την παράδοση, θεώρησαν χρήσιμο να υιοθετήσουν στοιχεία της ταξικής και αντιιμπεριαλιστικής ρητορικής της.
Δύσκολα μάλλον θα συνέβαιναν όλα αυτά χωρίς την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ήταν ένα πετυχημένο παράδειγμα κατάληψης της εξουσίας σε μια οικονομικά καθυστερημένη χώρα όπως η Ρωσία και λογικά θα γινόταν πηγή έμπνευσης για τμήματα του πληθυσμού στις επίσης υπανάπτυκτες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Το ότι η σοβιετική Ρωσία βρέθηκε να παλεύει με επιτυχία ενάντια στις αστικές τάξεις των δυτικών χωρών, ήταν σημαντικό όταν οι μετα-οθωμανικές κοινωνίες βρίσκονταν όχι μόνο έμμεσα (όπως στην Ελλάδα) αλλά (στην περίπτωση των αποικιών και των περιοχών εντολής) και άμεσα υπό τη διοίκηση ακριβώς αυτών των χωρών.
Μια νέα προοπτική για τα εθνικά ζητήματα
Σίγουρα όπως και σε όλον τον κόσμο, έτσι και στην Ανατολική Μεσόγειο η Ρωσική Επανάσταση ενίσχυσε τη χειραφέτηση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων και την ιδέα ότι αυτά μπορούν να έχουν λόγο στα πολιτικά και άλλα θέματα. Ειδικά όταν μιλάμε για τη συγκεκριμένη περιοχή, υπάρχει όμως και κάτι άλλο που πρέπει να λάβουμε υπόψη. Η πρώην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι ακόμα και σήμερα ένα κράμα πολλών διαφορετικών θρησκειών και γλωσσών – πολύ περισσότερο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Oι ιδέες που κυριαρχούσαν μέχρι τότε έβαζαν τη δημιουργία ή/και την επέκταση του έθνους-κράτους ως προτεραιότητα. Αυτό σημαίνει ότι έπρεπε να οριστεί το έθνος και άρα να αποφασιστεί ποιος συμπεριλαμβάνεται και ποιος αποκλείεται απ’ αυτό. Ακόμα και με τον πιο ευρύ ορισμό, ήταν πρακτικά αδύνατο να αποφύγει κάποιος τους αποκλεισμούς.
Μάλλον δεν είναι τυχαίο το ότι ο μαρξισμός στην περιοχή μας βρήκε νωρίς ανταπόκριση από μέλη εθνο-θρησκευτικών μειονοτήτων. Στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης υπήρξε νωρίς μια στροφή προς σοσιαλιστικές ιδέες με την ίδρυση της Φεντερασιόν. Στη σύγχρονη Τουρκία τέτοιες ιδέες γνώρισαν σε επόμενες δεκαετίες μεγάλη εξάπλωση ανάμεσα στους Αλεβίτες, ενώ αργότερα και το κουρδικό εθνικό κίνημα συνδέθηκε με τον μαρξισμό-λενινισμό. Ανάλογες παρατηρήσεις μπορεί να κάνει κάποιος και στις αραβικές χώρες: ο ιστορικός ηγέτης του Κ.Κ. του Ιράκ ήταν Χριστιανός Ασσύριος, αυτός του Κ.Κ. Συρίας και Λιβάνου ήταν Κούρδος, ενώ αυτός του Λ.Μ.Α.Π. (της πιο μεγάλης δύναμης της παλαιστινιακής Αριστεράς) είχε ορθόδοξη χριστιανική καταγωγή. Και στην Αίγυπτο στις απαρχές του κομμουνιστικού κινήματος έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι Εβραίοι. Στα πλαίσια αυτών των κινημάτων, τα μέλη των μειονοτήτων αντιμετωπιζόντουσαν ως αναμφισβήτητα ισότιμοι.
Μπορούμε ίσως να πούμε ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση προσέφερε για τους λαούς της περιοχής μας ένα νέο, λιγότερο ανταγωνιστικό πρότυπο στη διαχείριση των εθνικών ζητημάτων; Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για τις διάφορες εθνότητες της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ήταν κεντρικό σύνθημα των Μπολσεβίκων. Άσχετα με το πόσο ουσιαστικά εφαρμόστηκε αυτό αφού πήραν την εξουσία, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε το πρωτοποριακό στοιχείο της έστω τυπικής αναγνώρισης των διάφορων εθνοτήτων ως ισότιμες προς τη ρωσική.
Έτσι εμπνεύστηκαν ίσως όσοι έλπιζαν ότι η μετάβαση των μετα-οθωμανικών κοινωνιών στη σύγχρονη εποχή μπορούσε να γίνει χωρίς εθνοκαθάρσεις και αποκλεισμούς. Στους κομμουνιστικούς κύκλους των Βαλκανίων του πρώτου μισού του προηγούμενου αιώνα κυκλοφορούσε η ιδέα μιας σοσιαλιστικής Ομοσπονδίας, που θα υπερέβαινε τους εθνικούς ανταγωνισμούς. Στην Κύπρο οι αριστερές δυνάμεις, παρά τις πολιτικές θέσεις που πήραν κατά καιρούς, καλλιέργησαν τουλάχιστον μια παράδοση συνεργασίας των δύο κοινοτήτων. Στο Λίβανο το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν μάλλον το μόνο που ήταν πραγματικά πολυσυλλεκτικό και δεν ήταν συνδεδεμένο με μια συγκεκριμένη θρησκευτική κοινότητα¹.
Ρωσική Επανάσταση, 100 χρόνια μετά
Τον περασμένο Νοέμβρη διοργανώθηκε στην Κωνσταντινούπολη συνέδριο με τίτλο: «1917-2017: Η Ρωσική Επανάσταση και ο (Μετα-)Οθωμανικός Κόσμος». Πιστεύω ότι είναι ένα θέμα που αξίζει να μας απασχολήσει, τώρα που υπάρχει και μια χρονική απόσταση που μας επιτρέπει να το δούμε πιο καθαρά. Σε αυτό το άρθρο δεν μπορούσαν φυσικά παρά να γίνουν μόνο μερικές βασικές σκέψεις.
Το σίγουρο είναι ότι η επιρροή της Ρωσικής Επανάστασης δεν περιορίζεται σε στοιχεία που συνδέονται εύκολα και άμεσα με αυτήν. Τα σημερινά χαμηλά εκλογικά ποσοστά των «γνήσιων» μαρξιστικών-λενινιστικών κομμάτων δεν φτάνουν για να συμπεράνουμε ότι η Επανάσταση είναι ένα γεγονός χωρίς ενδιαφέρον για τις μετα-οθωμανικές κοινωνίες του 21ου αιώνα. Αντίθετα, αν δούμε το θέμα από μια πιο πλατιά οπτική γωνία, θα μπορέσουμε ίσως να διακρίνουμε τα ίχνη της σε πολλούς διαφορετικούς τομείς. Η κληρονομιά της Επανάστασης μπορεί έτσι να αποδειχτεί για την περιοχή μας πιο βαθιά απ’ ό,τι ίσως φαντάζονται πολλοί.
¹ Η Souha Bechara στο βιβλίο της «Αντίσταση», για να δικαιολογήσει την ένταξη της στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ανέφερε ότι πιο σημαντικό κίνητρο γι’ αυτήν δεν ήταν ταξικό, αλλά εθνικό: οι κομμουνιστές ήταν αυτοί που προωθούσαν την ενότητα του λιβανέζικου έθνους και την υπέρβαση των θρησκευτικών διαχωρισμών.
Η σημασία της θάλασσας για τον ανθρώπινο πολιτισμό ήταν και είναι μεγάλη. Τόσο μεγάλη που, όχι σπάνια, δίνει το όνομά της και σε περιοχές της στεριάς. Έτσι και η Μαύρη Θάλασσα, ή Εύξεινος Πόντος, χάρισε το όνομά της σ’ ένα τμήμα της στεριάς την οποία βρέχει, αυτό που έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε Πόντο.
Ο Πόντος για την ελληνική μυθολογία ήταν η γη των Αργοναυτών και των Αμαζόνων. Η απόμακρη τοποθεσία μαζί με το ιδιαίτερο κλίμα και βλάστηση, τον έκαναν ίσως ιδανικό χώρο για να τοποθετήσεις μύθους. Στα ελληνιστικά χρόνια γεννήθηκε εκεί το Βασίλειο του Πόντου, ένα ελληνοπερσικό κράμα το οποίο υπό τον Μιθριδάτη ΣΤ’ έφτασε να απειλήσει ακόμα και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – για να νικηθεί όμως στο τέλος. Μετά από αιώνες υποταγής πρώτα στη Ρώμη και μετά στην Κωνσταντινούπολη, ο Πόντος έγινε στον 13ο αιώνα πάλι από μόνος του ένα βασίλειο, ελληνορθόδοξο αυτήν τη φορά: η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Στην οθωμανική περίοδο, συναντήθηκαν εκεί το Ισλάμ και η Χριστιανοσύνη, τα τουρκικά με τα ελληνικά και τις διαλέκτους των Καυκάσιων: Αρμενίων, Λαζών και Μιγγρελών. Σήμερα, αντιστοιχεί στο ένα από τα μεγάλα γεωγραφικά διαμερίσματα της σύγχρονης Τουρκίας, αυτό της Μαύρης Θάλασσας ή Καραντενίζ στα τουρκικά.
Για να ταξιδέψει κάποιος από την Κωνσταντινούπολη προς τον Πόντο, οι επιλογές είναι οδικώς ή αεροπορικώς. Το σιδηροδρομικό δίκτυο σ’ αυτήν την περιοχή είναι από υποτυπώδες ως εντελώς ανύπαρκτο και η ακτοπλοϊκή σύνδεση φαίνεται ότι καταργήθηκε. Τα λεωφορεία όμως στην Τουρκία είναι αρκετά συχνά και άνετα, ώστε ένα τέτοιο ταξίδι να είναι σχετικά εύκολο.
Πριν φτάσει στον κυρίως ειπείν Πόντο, το λεωφορείο διασχίζει την Παφλαγονία, όπως λεγόταν μέχρι τα βυζαντινά χρόνια αυτή η ορεινή περιοχή μετά την Κωνσταντινούπολη και τη Βιθυνία. Η εξοχή ακόμα έχει σχετικά μεσογειακή εικόνα, με ξηρικές καλλιέργειες και πευκοδάση. Η βροχή εδώ ακόμα δεν είναι τόσο άφθονη, όσο γίνεται πιο ανατολικά.
Εικόνα από την εξοχή της Παφλαγονίας, ανάμεσα στην Κασταμονή και τη Σινώπη.
Μετά από περίπου πέντε ώρες, το λεωφορείο φτάνει στο Καραμπούκ. Πριν έναν αιώνα ακόμα ένα μικρό ασήμαντο χωριό, το Καραμπούκ είναι σήμερα μια πόλη των 110000 κατοίκων περίπου, αρκετών για να την κάνουν πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας. Την ανάπτυξη αυτήν τη χρωστάει κυρίως στη βιομηχανία χάλυβα και σιδήρου που εγκαταστάθηκε εκεί στη δεκαετία του ’30. Είναι μια από τις πιο καθαρά βιομηχανικές πόλεις της τουρκικής επαρχίας.
Τα εργοστάσια της βιομηχανίας χάλυβα και σιδήρου Καρντεμίρ – η πόλη του Καραμπούκ που αναπτύχθηκε χάρη σ’ αυτήν φαίνεται στο βάθος δεξιά.
Η εντυπωσιακή ανάπτυξη του Καραμπούκ επισκίασε τη γειτονική και πιο ιστορική Σαφράμπολη (οι δυο πόλεις συναποτελούν έναν ενιαίο αστικό ιστό). Αυτό όμως ίσως την βοήθησε να γλυτώσει τις σύγχρονες ψηλές πολυκατοικίες, που θα της έδιναν μια βαρετή εικόνα παρόμοια με άλλες επαρχιακές πόλεις της Τουρκίας. Μεγάλο κομμάτι της πόλης αποτελείται ακόμα από παλιά οθωμανικά κτίρια, πολλά από τα οποία αναπαλαιώθηκαν και λειτουργούν ως ξενώνες. Από τον 13ο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, η Σαφράμπολη ήταν κεντρικός σταθμός των καραβανιών που έκαναν τη διαδρομή Ανατολής-Δύσης, κάτι που την έκανε να γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη και να γίνει και αρχιτεκτονικό πρότυπο για άλλες μικρασιατικές πόλεις. Η πόλη αναγνωρίστηκε επίσημα ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ το 1994.
Παραδοσιακά οθωμανικά σπίτια στο Κιρανκιοϋ της Σαφράμπολης, κάποια από τα οποία χρησιμοποιούνται πλέον ως ξενώνες.
Η «πόλη του σαφράν» (η περιοχή ήταν από παλιά τόπος παραγωγής και εξαγωγής του κρόκου, ο οποίος είναι εξάλλου και το σύμβολο του Δήμου) αποτελείται από σχεδόν ξεχωριστές μεταξύ τους συνοικίες. Στο δυτικό υψίπεδο βρίσκεται το Κιράνκιοϋ, όπου ζούσαν παλιότερα οι μη-Μουσουλμάνοι και όπου εκτείνεται το σύγχρονο κέντρο και το (όχι και τόσο μεγάλο) νεόδμητο τμήμα της πόλης. Απέναντι και χαμηλά στην ανατολική πλευρά, βρίσκεται το Τσουκούρ, το ιστορικό κέντρο, ενώ πιο βόρεια εκτείνεται το Μπαγλάρ, μια συνοικία θερινών κατοικιών με μεγάλους κήπους. Για τη συγκοινωνία ανάμεσα στο Κιράνκιοϋ και το Τσουκούρ λειτουργούν δημοτικά λεωφορεία – μπορεί όμως κάποιος να το κάνει και με τα πόδια, διασχίζοντας την κοιλάδα με τις απότομες πλαγιές που χωρίζει τις δύο συνοικίες. Θα πάρει έτσι και μια γεύση χωριού, από τα παλιά σπίτια της κοιλάδας με τα κοτέτσια και τους κήπους τους.
Το Κιράνκιοϋ, όπως φαίνεται από την απέναντι πλευρά της κοιλάδας.
Παλιά οθωμανικά κτίρια δίνουν τον τόνο σε όλες αυτές τις συνοικίες, η πιο σημαντική από τουριστική άποψη είναι όμως σαφώς το Τσουκούρ, και ιδιαίτερα το Τσαρσί (=Αγορά). Εκεί θα δει κάποιος πολλά μαγαζιά με σουβενίρ και τοπικά προϊόντα, καθώς και ταβέρνες και καφενεία, ενώ δεν αποκλείεται να συναντήσει και γκρουπ Κινέζων τουριστών.
Το Τσαρσί της Σαφράμπολης.
Από την Σαφράμπολη το λεωφορείο χρειάζεται μιάμιση με δυο ώρες μέχρι την επόμενη ιστορική πόλη της Παφλαγονίας, την ορεινή (σε υψόμετρο 900 μ) Κασταμονή. Η πόλη καταγωγής των Βυζαντινών αυτοκρατόρων Κομνηνών (το όνομα της προέρχεται μάλλον από το «Κάστρα Κομνηνών») έγινε στον 14ο αιώνα η πρωτεύουσα της τουρκικής δυναστείας των Τζαντάρογλου. Όταν οι Οθωμανοί με τη σειρά τους κατέκτησαν την περιοχή, σεβάστηκαν την ιστορία της πόλης και την έκαναν πρωτεύουσα του ομώνυμου βιλαετιού, που εκτεινόταν από τα ασιατικά προάστια της Πόλης μέχρι τη Σινώπη. Κάποιοι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί συνέχισαν να κατοικούν στην περιοχή μέχρι και την ανταλλαγή πληθυσμών. Στην Κασταμονή γεννήθηκε και ο Γιάννης Εϊριτζίδης, γνωστός ως Γιοβάν Τσαούς (το παρατσούκλι του το χάρισε η θητεία του ως λοχίας στον οθωμανικό στρατό), ο οποίος φαίνεται ότι μετέφερε και παραδοσιακές μελωδίες της πατρίδας του στο ελληνικό ρεμπέτικο.
Το κάστρο της Κασταμονής είχε ήδη κτιστεί από τους Βυζαντινούς, τροποποιήθηκε όμως στη συνέχεια από τους Τζαντάρογλου και τους Οθωμανούς.
Η σύγχρονη Κασταμονή είναι μια μάλλον συντηρητική επαρχιακή πόλη, η οποία εκτείνεται περίπου γραμμικά γύρω από το ποτάμι, περιτριγυρισμένη από βουνά. Το βόρειο τμήμα αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από σύγχρονες ψηλές πολυκατοικίες. Στο ιστορικό κέντρο όμως, που βρίσκεται πιο νότια, έχουν επιβιώσει αρκετά σκόρπια παλιά σπίτια, όπως και χάνια και παλιά τζαμιά, που θυμίζουν κάτι από το οθωμανικό παρελθόν.
Το κέντρο της Κασταμονής με το Νασρουλάχ Τζαμί, το Κουρσουνλού Χάνι στα δεξιά (το οποίο ακόμα λειτουργεί ως ξενοδοχείο) και το Χάνι του Ασίρ Εφέντη πιο πίσω.
Η γέφυρα Νασρουλάχ ή, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, η γέφυρα της Καμπούρας (Kambur Köprü), είναι μια από τις πολλές που ενώνουν τις δύο όχθες του ποταμού, στις οποίες εκτείνεται ο κεντρικός οδικός άξονας της πόλης.
Δρόμος της Κασταμονής με παλιά μαγαζιά.
Από την Κασταμονή ξεκινάνε λεωφορεία για τις κοντινές ακτές του Δυτικού Πόντου. Μετά από περίπου τρεις ώρες, το λεωφορείο κατηφορίζει από τα δασώδη βουνά της Παφλαγονίας προς τη χερσόνησο της Σινώπης, με την ομώνυμη πόλη να απλώνεται στις πλαγιές της. Αυτό είναι το μόνο σημείο στη σχετικά ευθυγραμμισμένη μικρασιατική ακτή της Μαύρης Θάλασσας, όπου σχηματίζεται ένας τέτοιος κόλπος που επιτρέπει σε ένα λιμάνι να κοιτάει νότια. Προστατεύεται δηλαδή από τον κύριο όγκο της Μαύρης Θάλασσας, αυτής της τεράστιας μάζας νερού χωρίς νησιά: η επόμενη ξηρά απέναντι από την βόρεια ακτή της Σινώπης είναι η Κριμαία.
Η χερσόνησος και πόλη της Σινώπης.
Η ιδιαίτερη φυσική γεωγραφία καθόρισε και την Ιστορία της Σινώπης, η οποία για πολλούς αιώνες παρέμεινε ένα από τα πιο σημαντικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Αυτήν την ιδιαιτερότητα αντιλήφθηκαν μάλλον και οι αρχαίοι Έλληνες, οι οποίοι επέλεξαν την τοποθεσία για να ιδρύσουν τον 7ο αιώνα π.Χ. μια από τις πρώτες αποικίες τους στη Μαύρη Θάλασσα. Από τη Σινώπη καταγόταν και ο φιλόσοφος Διογένης: οι σύγχρονοι Σινωπείς τιμούν το διάσημο αρχαίο συμπατριώτη τους με άγαλμα κοντά στην είσοδο της πόλης.
Το άγαλμα του Διογένη κοντά στα τείχη της πόλης, που κτίστηκαν επί Μιθριδάτη ΣΤ’, του οποίου η Σινώπη ήταν γενέτειρα και πρωτεύουσα του βασιλείου του – όλοι οι επόμενοι κατακτητές, Βυζαντινοί, Σελτζούκοι και Οθωμανοί, έκαναν προσθέσεις σ’ αυτά.
Παλιά λεγόταν ότι η Μαύρη Θάλασσα έχει τρία σίγουρα λιμάνια: τον Ιούλη, τον Αύγουστο και τη Σινώπη. Λίγες ώρες στην πόλη ήταν αρκετές για να αντιληφθώ γιατί. Όταν στην εκτεθειμένη βόρεια ακτή της χερσονήσου η θάλασσα είναι φουρτουνιασμένη και τα κύματα τρομακτικά, στην προστατευμένη νότια ακτή επικρατεί απόλυτη ηρεμία. Μπορείς να κάνεις περίπατο στο λιμανάκι με τις ταβέρνες και τις καφετέριες ή στον παραλιακό πεζόδρομο δίπλα στο παραθαλάσσιο πάρκο, χωρίς να έχεις ιδέα για το τι συμβαίνει στην ανοικτή θάλασσα, ελάχιστα χιλιόμετρα μακριά.
Το λιμάνι της Σινώπης, με το κέντρο της πόλης να εκτείνεται προς τα πίσω.
Η βόρεια ακτή της χερσονήσου με τα τείχη που φτάνουν μέχρι την παραλία: εδώ στην τοποθεσία Κουμκαπί, όχι μακριά από το κέντρο της πόλης
Από τη Σινώπη πλέον και προς τα ανατολικά, το ταξίδι γίνεται παραθαλάσσιο. Ο δρόμος ακολουθεί την ακτογραμμή της Μαύρης Θάλασσας – σε κάποια σημεία μάλιστα, όπου λόγω απότομου γκρεμού η συνέχιση του δρόμου στην ακτή δεν ήταν δυνατή, οι Τούρκοι δεν δίστασαν να επεκτείνουν τον δρόμο με επιχωμάτωση μέσα στη θάλασσα.
Εικόνα από τα παράθυρο του λεωφορείου Σινώπης-Σαμψούντας, από τμήμα του δρόμου που εκτείνεται μέσα στη θάλασσα.
Σε τρεις ώρες το λεωφορείο φτάνει στην μεγαλύτερη πόλη της μικρασιατικής Μαύρης Θάλασσας (με πάνω από 500.000 κατοίκους), τη Σαμψούντα ή Αμισό, όπως λεγόταν παλιότερα. Είναι και αυτή μια καθαρά παραθαλάσσια πόλη, με έναν παραλιακό πεζόδρομο ο οποίος εκτείνεται για χιλιόμετρα, ενοποιημένος με πάρκα και άλλους χώρους αναψυχής. Παράλληλα με την παραλία κινείται και το τραμ, το μόνο ΜΜΜ σταθερής τροχιάς στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας.
Περπατώντας στον παραλιακό πεζόδρομο και κοιτάζοντας προς το λιμάνι της Σαμψούντας.
Η σημερινή Σαμψούντα δεν έχει πάντως πολλά για να θυμίζουν την μακριά της ιστορία: είναι μια σχετικά άχρωμη σύγχρονη τσιμεντούπολη. Οι κάτοικοί της το Σάββατο πλημμυρίζουν τους εμπορικούς δρόμους με τα άφθονα καταστήματα – ο καταναλωτισμός δεν λείπει από τη σύγχρονη Τουρκία του Ερντογάν.
Η Λεωφόρος Γκαζή είναι από τους κεντρικούς δρόμους της αγοράς της Σαμψούντας.
Για την Τουρκία έχει πάντως μια ιδιαίτερη βαρύτητα η σύγχρονη Ιστορία της Σαμψούντας. Εδώ αποβιβάστηκε ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς στις 19 Μαΐου 1919, έχοντας αποστολή από τον Σουλτάνο να αντιμετωπίσει τις σκόρπιες αντάρτικες ομάδες, κατά τις απαιτήσεις των ξένων δυνάμεων που κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Αυτός όμως, παίρνοντας ένα μεγάλο πολιτικό ρίσκο, παράκουσε την εντολή και ήρθε σε συνεννόηση μεταξύ άλλων και με τέτοιες ομάδες, ώστε να οργανωθεί η αντίσταση ενάντια στα ξένα στρατεύματα, αλλά και να χτυπηθούν οι χριστιανικές αντάρτικες ομάδες. Έτσι καθορίστηκε το μέλλον της Μικράς Ασίας: ο Μουσταφά Κεμάλ θα γινόταν Ατατούρκ (πατέρας των Τούρκων) και το τίμημα θα το πλήρωναν οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί. Ούτε αυτοί του Δυτικού Πόντου, αν και σε μεγάλο ποσοστό τουρκόφωνοι, θα γλίτωναν τη μοίρα των σφαγών και της ανταλλαγής πληθυσμών.
Η απόβαση του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα έχει τόση σημασία για τη σύγχρονη Τουρκία, ώστε στο σημείο αυτό να υπάρχει μια μόνιμη αναπαράστασή της με αντίγραφο του πλοίου και ομοιώματα των προσώπων που συμμετείχαν.
Ακόμα και η ημερομηνία της απόβασης μοιάζει να συμβολίζει τη διαφορά ανάμεσα στην τουρκική και ελληνική οπτική της Ιστορίας. Για τους Τούρκους είναι εθνική γιορτή, αφού χάρη σ’ αυτήν θεωρούν ότι κέρδισαν την επιβίωση τους ως έθνος. Στη Σαμψούντα αυτή την περηφάνια τη βλέπεις στα μνημεία, στα ονόματα των δρόμων, στα μουσεία. Αντίθετα, η Ελλάδα όρισε αυτή την μέρα ως μαύρη επέτειο της Γενοκτονίας των Ποντίων (αν και αυτή ξεκίνησε κάποια χρόνια πιο πριν).
Μια από τις πιο κεντρικές λεωφόρους της Σαμψούντας ονομάζεται «19ης Μαΐου»¨: ο Ατατούρκ καβάλα στο άλογο είναι το σύμβολο του Δήμου.
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι η Σαμψούντα έχει ξεχάσει εντελώς τις αρχαίες της ρίζες. Τα Σαββατοκύριακα οι Σαμψούντιοι ανεβαίνουν με το τελεφερίκ στον Λόφο της Αμισού (Amisos Tepesi) για να απολαύσουν τη θέα και να περπατήσουν ανάμεσα στα ελληνιστικά ερείπια. Κάτω στην παραλία ξεχωρίζει το άγαλμα της Μεγάλης Αμαζόνας, ενώ λίγο πιο νότια βρίσκεται και το τεχνητό «Χωριό των Αμαζόνων». Δεν ξέρουμε κατά πόσον αυτές οι τρομερές πολεμίστριες της μυθολογίας υπήρξαν στην πραγματικότητα – η θεωρία όμως ότι το βασίλειο τους βρισκόταν στην περιοχή της Σαμψούντας αρκεί στους κατοίκους για να τις κάνουν σύμβολο της πόλης.
Θέα από τον Λόφο της Αμισού προς την ακτή και το Άγαλμα της Μεγάλης Αμαζόνας, με τα δυο λιοντάρια που την περιστοιχίζουν. Στα αριστερά φαίνεται η αφετηρία του τελεφερίκ και δεξιά της ο καπνός από το ψήσιμο στο πάρκο: επίσης αγαπημένη συνήθεια των τουρκικών οικογενειών.
Συνεχίζοντας στον παραθαλάσσιο δρόμο προς την Τραπεζούντα, η πυκνή βλάστηση στις πλαγιές των βουνών εναλλάσσεται με καταπράσινα λιβάδια που τα διασχίζουν ποτάμια. Ο Ανατολικός Πόντος είναι μια από τις πιο υγρές περιοχές κοντινές σε μας: οι βροχές δεν σταματούν ούτε το καλοκαίρι.
Πυκνή βλάστηση του Ανατολικού Πόντου, δυτικά της Ορντού.
Αυτή είναι η περιοχή όπου επιβίωσε μέχρι πολύ πρόσφατα η ιδιαίτερη ποντιακή ελληνική διάλεκτος που γνωρίζουμε, δίπλα σ’ αυτές των άλλων λαών της Μαύρης Θάλασσας, Τούρκων, Λαζών ή Αρμενίων. Στον ανατολικό Πόντο μάλιστα δεν ήταν μόνο οι Ελληνορθόδοξοι που μιλούσαν ποντιακά ελληνικά, αλλά και αρκετοί Μουσουλμάνοι, οι οποίοι παρέμειναν στην περιοχή και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Κάποιες μικρές εστίες ελληνοφωνίας επιβιώνουν (με δυσκολία) μέχρι και τις μέρες μας.
Πάνω στα βουνά του Ανατολικού Πόντου βρίσκονται μερικές σκόρπιες περιοχές όπου ακόμα μιλιούνται τα ποντιακά: μεταξύ αυτών και η Τόνια, στα βουνά που φαίνονται πίσω από τη κωμόπολη Μπεσίκντουζου, απ’ όπου πάρθηκε η φωτογραφία.
Μετά από πέντε ώρες ταξιδιού, το λεωφορείο φτάνει στην αναμφισβήτητη πρωτεύουσα του Ανατολικού Πόντου: την Τραπεζούντα. Ξεκινώντας ως ελληνική αποικία στην αρχαιότητα, έγινε πρωτεύουσα της δικής της ομώνυμης Αυτοκρατορίας μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έζησε από τον 13ο μέχρι τον 15ο αιώνα, για να υποταχθεί στους Οθωμανούς μόλις το 1461.
Η Τραπεζούντα έρχεται δεύτερη σε πληθυσμό στον Πόντο μετά τη Σαμψούντα, την κερδίζει όμως μάλλον σε προσωπικότητα. Η Άγκυρα και η Πόλη μοιάζουν εδώ πολύ μακρινές – και είναι (η πτήση Τραπεζούντα-Κωνσταντινούπολη διαρκεί δύο ώρες). Η Τραπεζούντα ζει στους δικούς της ρυθμούς.
Το λιμάνι της Τραπεζούντας, ένα από τα πιο σημαντικά του Πόντου, έχει απ’ ευθείας ακτοπλοϊκή σύνδεση με το Σότσι της Ρωσίας.
Το πάρκο της κοιλάδας του Ζανός: αριστερά (ανατολικά) είναι η εντός των τειχών πόλη, ενώ στην απέναντι μεριά ξεκινάει η συνοικία Ορταχισάρ (Μεσαίο Κάστρο).
Η περηφάνια της Τραπεζούντας απέναντι στην κυρίαρχη Κωνστανινούπολη εκφράζεται και ποδοσφαιρικά. Η Τραμπζόνσπορ είναι το καμάρι της περιοχής, αφού είναι η μόνη ομάδα που κατάφερε επανειλημμένα να κοντράρει στα ίσα τις ομάδες της Κωνσταντινούπολης, κερδίζοντας και έξι πρωταθλήματα. Στην πόλη βλέπεις παντού σημαίες της ομάδας και μέχρι και το έμβλημα του δήμου έχει τα μπορντό-μπλε της χρώματα. Ακόμα και ονόματα δρόμων της έχουν αφιερώσει: το στάδιο της ομάδας βρίσκεται στην Λεωφόρο Τραμπζόνσπορ.
Το Στάδιο της Τραμπζόνσπορ, βαμμένο στα χρώματα της ομάδας.
Σημαίες της Τραμπζόνσπορ σε σοκάκι του Ορταχισάρ.
Ο ρόλος της ως αυτοκρατορική πρωτεύουσα ήταν ίσως αυτό που άφησε στην Τραπεζούντα τόσα πολλά στοιχεία μιας ελληνοχριστιανικής παράδοσης, ώστε να σώζονται κάποια και σήμερα. Η Μονή Θεοσκεπάστου βρίσκεται μέσα στην πόλη, ενώ το πιο γνωστό μοναστήρι της Σουμελάς σε απόσταση περίπου 45 χλμ. (τον Οκτώβρη του 2017 ήταν και τα δύο υπό επισκευή). Η Αγιά Σοφιά λίγο έξω από το κέντρο έχει μια ιστορία παρόμοια με τη διάσημη συνονόματή της στην Κωνσταντινούπολη: από βυζαντινή εκκλησία έγινε τζαμί στα οθωμανικά χρόνια και μετά μουσείο επί Κεμάλ. Από το 2013 λειτουργεί πάλι ως τζαμί: κάτι που κάποιοι βλέπουν με ανησυχία και σαν προετοιμασία για ανάλογη κίνηση και στην Αγιά Σοφιά της Πόλης.
Η Αγιά Σοφιά της Τραπεζούντας.
Πίσω από την Τραπεζούντα υψώνονται οι Ποντικές Άλπεις. Ο δρόμος που συνδέει την Τραπεζούντα με την Αργυρούπολη περνάει από την Ματσούκα, μια κωμόπολη χτισμένη σε μια κοιλάδα και περιτριγυρισμένη από βουνά, όπου ενώνονται δύο από τα πολλά ποτάμια που διασχίζουν την πολύ υγρή αυτή περιοχή. Πιο γνωστή είναι ως σταθμός στο δρόμο για το μοναστήρι της Σουμελάς: μέχρι εκεί υπάρχει τακτική συγκοινωνία με λεωφορεία από την Τραπεζούντα, αλλά για τα 20 χλμ. που απομένουν χρειάζεται ταξί.
Στο κέντρο της Ματσούκας, κάτω από το ξενοδοχείο «Σουμελά», ενώνονται δύο ποτάμια που κουβαλούν υλικό από τη διάβρωση των Ποντικών Άλπεων μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα.
Πίσω στην Τραπεζούντα και συνεχίζοντας παραθαλάσσια προς τα ανατολικά, το λεωφορείο σε μια ώρα και κάτι φτάνει στη Ριζούντα. Εδώ βρισκόμαστε σχεδόν στο βορειοανατολικό άκρο της Τουρκίας, τα σύνορα με τη Γεωργία απέχουν μόλις 110 χλμ. Το κλίμα γίνεται όλο και πιο υγρό: ιδιαίτερα εντυπωσιακή εικόνα στη διαδρομή είναι οι καταρράκτες που πέφτουν ο ένας δίπλα στον άλλο από τον γκρεμό, ενώ από την άλλη πλευρά του δρόμου ξεκινά σχεδόν άμεσα η Μαύρη Θάλασσα.
Ένα δώρο της άφθονης βροχής, που θυμίζει τροπικούς, είναι και οι φυτείες τσαγιού, οι οποίες καλύπτουν σχεδόν κάθε βουνοπλαγιά στην περιοχή της Ριζούντας. Εδώ παράγεται το μεγαλύτερο μέρος του πιο αγαπημένου πλέον ροφήματος των Τούρκων (η Τουρκία είναι έκτος μεγαλύτερος παραγωγός τσαγιού στον κόσμο, αλλά και οι Τούρκοι πρώτοι στην κατά κεφαλή κατανάλωση).
Φυτεία τσαγιού στα προάστια της Ριζούντας.
Η Ριζούντα είναι μια μεσαίου μεγέθους μαυροθαλασσίτικη πόλη, γνωστή στην Τουρκία μεταξύ άλλων και ως πόλη καταγωγής του προέδρου Ερντογάν. Οι περισσότεροι κάτοικοι της συντηρητικής Ριζούντας είναι μάλλον περήφανοι γι’ αυτό, όπως φαίνεται π.χ. και από το ότι ήδη μετονόμασαν το τοπικό πανεπιστήμιο σε «Πανεπιστήμιο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν».
«Η Ριζούντα μαζί σου» λέει η αφίσα με τον Ερντογάν στο κέντρο της πόλης, δίπλα από τα γραφεία του κυβερνώντος κόμματος.
Πέρα όμως από τον Ερντογάν, η Μαύρη Θάλασσα έχει γενικά τη φήμη μιας περιοχής όπου ο ακραίος εθνικισμός έχει πολλή δύναμη. Κάποιοι δεν θεωρούν τυχαίο ότι από την Τραπεζούντα ήταν και ο Ογκιούν Σαμάστ, ο έφηβος που πριν 10 χρόνια δολοφόνησε τον Αρμένη δημοσιογράφο Χραντ Ντινκ, κατηγορώντας τον ότι προσέβαλε το τουρκικό έθνος. Ίσως δεν είναι κάτι που πρέπει να μας εκπλήσσει: δεν είναι εκείνα τα τμήματα ενός νέου έθνους που είναι λιγότερο «καθαρά», συχνά τα ίδια που προσπαθούν να καλύψουν αυτήν την έλλειψη με υπέρμετρο εθνικισμό; Για μια περιοχή όπως ο Πόντος, είναι μάλλον αδύνατο να μην κάνει κάποιος αυτήν τη σκέψη.
Τα γραφεία του ακροδεξιού Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης στο Αρσίν (ανατολικά της Τραπεζούντας), μαζί με αυτά της οργάνωσης νεολαίας των «ιδεαλιστών».
Η δύναμη του τουρκικού εθνικισμού δεν σημαίνει ότι έχει χαθεί η συνείδηση της σχέσης με την ελληνική ποντιακή παράδοση. Η ανάμιξή της με τη σύγχρονη τουρκική πραγματικότητα φαίνεται π.χ. και στο πως ένα τραγούδι, που τραγουδά στα «ρωμέικα» ο Φουάτ Σακά (γνωστός τραγουδοποιός της περιοχής), μπορεί με στίχους στα τουρκικά να γίνει ύμνος της Τραμπζόνσπορ:
Στον Πόντο γρήγορα καταλαβαίνει κάποιος ότι βρίσκεται σε μια πολιτισμικά ιδιαίτερη περιοχή. Με τις ιδιαιτερότητες που έχει,παραμένει και ένα στοιχείο που συνδέει τα δύο έθνη, ελληνικό και τουρκικό. Ίσως τελικά όσο ζωντανές μένουν οι τοπικές ταυτότητες, τόσο πιο διαπερατά να μοιάζουν τα εθνικά σύνορα.
eastmediterranean 