«Ουμ-αντ-Ντούνια», μάνα του κόσμου, λέγεται πως αποκαλούν οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι την πρωτεύουσά τους – με μια δόση υπερβολής, είναι η αλήθεια, χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε την όντως μεγάλη ιστορική σημασία του αιγυπτιακού πολιτισμού. Το άλλο όνομα που χρησιμοποιούν συχνά είναι «Μασρ», το οποίο είναι συνώνυμο και της Αιγύπτου γενικότερα: ίσως μια ακόμα ένδειξη για τη μεγάλη σημασία που έχει η πόλη για τη χώρα. Εξάλλου, το Κάιρο αντιπροσωπεύει περίπου ένα τέταρτο του πληθυσμού και το μισό από το ΑΕΠ της Αιγύπτου.
Η Ιστορία μιας σύγχρονης γιγαντούπολης
Σε σχέση με την Αίγυπτο γενικά ως χώρα, το ίδιο το Κάιρο μπορεί να μην είναι και τόσο αρχαίο: ως πόλη με αυτό το όνομα, ιδρύθηκε μόλις τον 10ο αιώνα μ.Χ. Μια τέτοια στρατηγική τοποθεσία όμως, εκεί που ο Νείλος ετοιμάζεται να εγκαταλείψει την γραμμική πορεία του, για να διασπαστεί στις διάφορες διακλαδώσεις που σχηματίζουν το περίφημο Δέλτα, δεν θα μπορούσε να είχε περάσει απαρατήρητη. Τα ερείπια της Μέμφιδας, της πρωτεύουσας του Αρχαίου Βασιλείου, βρίσκονται μόλις 30 χιλιόμετρα νοτιότερα του σημερινού κέντρου του Καΐρου. Όχι πολύ μακριά, ορθώνονται και οι γνωστές πυραμίδες της Γκίζας, με τον αστικό ιστό της ταχύτατα αναπτυσσόμενης μεγαλούπολης να τις έχει πλέον αγγίξει. Στην ανατολική όχθη του Νείλου, στην περιοχή που ονομάζεται σήμερα «Παλιό Κάιρο», υπήρχαν οικισμοί ήδη από τα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια. Σε αυτήν την τοποθεσία ίδρυσαν και οι Άραβες κατακτητές τον 7ο αιώνα μ.Χ. τη δική τους πόλη, το Φουστάτ.
Το αυτό καθεαυτό Κάιρο ιδρύθηκε τρεις αιώνες αργότερα και πιο βορειοανατολικά, ως η νέα πρωτεύουσα της δυναστείας των Φατιμιδών και του πολύ ιδιαίτερου σιιτικού-ισμαηλιτικού τους χαλιφάτου. Το σιιτικό πείραμα δεν έμελλε να επιβιώσει και τον 12o αιώνα η Αίγυπτος επανέκαμψε στους κόλπους του σουνιτικού Ισλάμ. Επί Μαμελούκων, αυτής της για εντελώς άλλους λόγους επίσης ιδιαίτερης δυναστείας (προερχόταν ουσιαστικά από στρατιωτικούς σκλάβους), το Κάιρο έφτασε στο απόγειο της δόξας του. Τον 14ο αιώνα, η πόλη είχε ήδη έναν πληθυσμό γύρω στις 250.000 κατοίκους, σε μια περίοδο όπου ακόμα και οι μεγαλύτερες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης δύσκολα ξεπερνούσαν τις 100.000. Η τοποθεσία αυτής της μεσαιωνικής πόλης αντιστοιχεί στο σημερινό «Ισλαμικό Κάιρο», με τη γνωστή Αγορά του Αλ Χαλίλη και το Τζαμί-Πανεπιστήμιο του Αλ Αζχάρ.
Το σύγχρονο κέντρο της πόλης πάντως, δεν βρίσκεται ούτε στη μια (Παλιό Κάιρο) ούτε στην άλλη τοποθεσία (Ισλαμικό Κάιρο), αλλά σε μια τρίτη, πάντα στην ανατολική όχθη του Νείλου. Πρόκειται για μια πρώην βαλτώδη έκταση, όπου ο χεδίβης (αντιβασιλέας επί Οθωμανών) Ισμαήλ Πασάς αποφάσισε τον 19ο αιώνα να δημιουργήσει, με τη βοήθεια Ευρωπαίων αρχιτεκτόνων, μια σύγχρονη πρωτεύουσα, αντάξια της δυνατής Αιγύπτου που ονειρευόταν.
Η επέκταση του αστικού ιστού του Καΐρου: με μαύρο φαίνονται οι περιοχές των ιστορικών οικισμών (νοτιοδυτικά το Παλιό Κάιρο, βορειοανατολικά το Ισλαμικό Κάιρο) και με σκούρο γκρίζο η επέκταση στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, που συμπεριλαμβάνει και το σύγχρονο κέντρο. Με ανοικτό γκρίζο απεικονίζεται η ανάπτυξη που ακολούθησε στη διάρκεια του 20ού αιώνα.
Πηγή: Sims, 2003
Στον 20ό αιώνα, το Κάιρο, ως πρωτεύουσα της ανεξάρτητης πλέον Αιγύπτου, άρχισε να γιγαντώνεται σε πληθυσμό και έκταση, τόσο χάρη στην υψηλή γεννητικότητα όσο και στην εσωτερική μετανάστευση. Και συνεχίζει να μεγαλώνει, έστω και με μειωμένους ρυθμούς, έχοντας φτάσει πλέον τα περίπου 20 εκατομμύρια. Όλος αυτός ο κόσμος κάπου πρέπει να μείνει, και ο αστικός ιστός του Καΐρου συνεχίζει έτσι να εξαπλώνεται, συνήθως εις βάρος υπερπολύτιμων (σε μια τόσο ξηρή χώρα) γεωργικών εκτάσεων.
Το Κάιρο της άναρχης ανάπτυξης
Αυτή η συγκέντρωση κόσμου σε ένα μικρό κομμάτι γης δεν θα μπορούσε παρά να φέρει προβλήματα όπως την ανεπαρκή διαχείριση των σκουπιδιών, την έλλειψη ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, την ατμοσφαιρική ρύπανση (η οποία στο Κάιρο επιδεινώνεται από τη σκόνη της ερήμου), το κυκλοφοριακό χάος. Η κατάσταση είναι όμως εκρηκτική ειδικά σε εκείνα τα τμήματα της πόλης, όπου η αστική ανάπτυξη ήταν εντελώς άναρχη, χωρίς σχέδιο και χωρίς άδειες.
Στενό στο Μπουλάκ Ελ Ντακρούρ, μια από τις γνωστότερες «αυθαίρετες συνοικίες» του Καΐρου.
Πηγή: https://www.theguardian.com/world/2011/jun/24/cairo-slum-dwellers-revolution
Τα πρώτα σημάδια του προβλήματος εμφανίστηκαν ήδη στα χρόνια του «αιγυπτιακού σοσιαλισμού» του Νάσερ (1952-1970), παρά την κυρίαρχη ιδεολογία υπέρ του κρατικού σχεδιασμό. Η αυθαίρετη και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη γιγαντώθηκε όμως από τη δεκαετία του ’70 και μετά, ταιριάζοντας ίσως και με την πολιτική στροφή προς τον νεοφιλελευθερισμό. Ενισχύθηκε βέβαια και από τα εμβάσματα των Αιγυπτίων μεταναστών από τις χώρες του Κόλπου: πολλά από αυτά επενδύθηκαν στην εξασφάλιση ιδιόκτητου – έστω και τυπικά παράνομου – σπιτιού στην πατρίδα. Έτσι, πυκνοδομημένες συνοικίες άρχισαν να ξεφυτρώνουν γύρω από το «ιστορικό Κάιρο» και στις δύο όχθες του Νείλου. Εκτιμάται ότι πάνω από το 80% των νέων οικοδομών στη δεκαετία του ’70 κτίστηκαν παράνομα.
Τέτοιες συνοικίες ονομάζονται στην Αίγυπτο Ashwa’iyat, το οποίο φαίνεται πως σημαίνει τυχαίες ή άτακτες. Δεν μιλάμε για κάποιο περιθωριακό φαινόμενο: εκεί κατοικούν σήμερα περίπου τα δύο τρίτα του πληθυσμού του Καΐρου! Τα χαρακτηριστικά τους είναι οι πολύ στενοί δρόμοι, η πυκνή δόμηση, η κακή σύνδεση με συγκοινωνίες και η σχεδόν παντελής έλλειψη κοινόχρηστων ή ελεύθερων δημοσίων χώρων – ότι δηλαδή θα περίμενε κάποιος για συνοικίες κτισμένες χωρίς τον οποιοδήποτε σχεδιασμό. Ακόμα και η σύνδεση με δημόσιες υπηρεσίες, όπως π.χ. η αποκομιδή σκουπιδιών, είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητη.
Χαρακτηριστικά για την εικόνα των «αυθαίρετων συνοικιών» του Καΐρου είναι και τα τουκ-τουκ, τα τρίκυκλα που λειτουργούν σαν ταξί. Εκτός από το ότι είναι φτηνά, έχουν και το πλεονέκτημα ότι μπορούν να κινηθούν εύκολα τόσο στα στενά δρομάκια των συνοικιών, όσο και στις πνιγμένες από την κίνηση λεωφόρους του Καΐρου. Αν και λειτουργούν (και αυτά) συνήθως παράνομα, προσφέρουν εισόδημα σε εκατοντάδες χιλιάδες Καϊρινούς.
Πηγή: https://dailynewsegypt.com/2017/09/11/tuk-tuks-egyptian-streets-saver-curse/
Οι διαφορετικές όψεις της αυθαιρεσίας
Ό,τι κι αν πιστεύει κάποιος γι’ αυτήν, η αυθαίρετη δόμηση σίγουρα ικανοποίησε την ανάγκη στέγασης εκατομμυρίων ανθρώπων, οι οποίοι πολύ δύσκολα θα έβρισκαν σπίτι στη «νόμιμη» πόλη. Επίσης, το είδος της αυθαιρεσίας μπορεί να διαφέρει σημαντικά από συνοικία σε συνοικία. Τα περισσότερα κτίρια οικοδομήθηκαν μεν χωρίς άδεια, αλλά κατόπιν συμφωνίας με τον νόμιμο ιδιοκτήτη. Κατά κανόνα, αυτή η γη ήταν προηγουμένως γεωργική – ενίοτε με τα παλιά αρδευτικά κανάλια να εξελίσσονται στις.. οδικές αρτηρίες των νέων συνοικιών. Η εξαγορά της γης και το χτίσιμο των πολυκατοικιών γινόταν συχνά εντελώς άτυπα, χωρίς συμβόλαια και βασιζόμενη μόνο σε προφορικές συμφωνίες.
Η άλλη εκδοχή αυθαίρετης δόμησης είναι η κανονική καταπάτηση κρατικής γης, συνήθως μέσα στην έρημο. Και σε αυτήν την περίπτωση, μερικά πρόχειρα κτίρια (συχνά γύρω από μικρούς πυρήνες παλαιότερων νόμιμων οικισμών) εξελίχθηκαν με τον καιρό σε πυκνοδομημένες συνοικίες. Οι αντιδράσεις του κρατικού μηχανισμού ήταν, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, μάλλον σπάνιες: είτε λόγω αδιαφορίας είτε λόγω διαφθοράς.
Με πράσινο χρώμα απεικονίζονται οι περιοχές αυθαίρετης δόμησης σε ιδιωτική αγροτική γη, με κίτρινο σε κρατική γη (κατά κανόνα έρημος) και με γαλάζιο οι περιοχές υποβάθμισης του ιστορικού κεντρικού Κάιρου.
Πηγή: Sims, 2003.
Αυτή η κατάσταση δεν έχει μόνο τις αρνητικές της πλευρές. Οι συνοικίες αυτές αναπτύχθηκαν άναρχα μεν, αλλά ικανοποιούν τουλάχιστον κάποιες από τις ανάγκες των κατοίκων τους. Χώροι εργασίας και καταστήματα βρίσκονται συνήθως κοντά στις κατοικίες. Άνθρωποι με κοινή καταγωγή ή/και με οικογενειακούς δεσμούς ζουν συχνά στις ίδιες γειτονιές, μεταφέροντας έτσι ένα μέρος της κοινωνικής δικτύωσης από την επαρχία στη μεγαλούπολη. Οι Χριστιανοί τείνουν να συγκεντρώνονται γύρω από μια εκκλησία, όπου μπορούν να βρουν κοινωνική στήριξη στις δυσκολίες. Γενικά, οι κάτοικοι τέτοιων συνοικιών μπορούν συνήθως να βασίζονται στην κοινωνική αλληλεγγύη της γειτονιάς τους.
Τα ΜΜΕ συνδέουν συχνά τις αυθαίρετες συνοικίες με απόλυτη φτώχεια. υψηλή εγκληματικότητα, ναρκωτικά, πορνεία κ.λπ. Επίσης, γεγονότα όπως αυτά της συνοικίας Ιμπάμπα στη δεκαετία του ’90, τους χάρισαν και τη φήμη χώρου επώασης του ισλαμιστικού φανατισμού. Αυτή η εικόνα όμως περιγράφει μάλλον μόνο μια πλευρά της πραγματικότητας. Σε αυτές τις συνοικίες δεν διαμένουν πλέον μόνο τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αλλά και μικρομεσαία προς μεσαία, που ψάχνουν κατοικία σε λογικές τιμές. Επίσης, τέτοιες συνοικίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομία της πόλης, αφού εκεί δραστηριοποιούνται πολλές μικρο-επιχειρήσεις. Τα κτίρια είναι συνήθως σχετικά καλής κατασκευής και δεν βρίσκονται κατ’ ανάγκη σε χειρότερη κατάσταση από πολλά παρατημένα κτίρια της «νόμιμης πόλης». Εξάλλου, υπάρχουν και τμήματα του ιστορικού πυρήνα του Καΐρου, τα οποία έχουν υποβαθμιστεί τόσο, ώστε οι συνθήκες ζωής να μην διαφέρουν και πολύ από κάποιες από τις «παράνομες» συνοικίες.
Σοκάκι σε συνοικία του ιστορικού κέντρου, κοντά στο Κοπτικό (Παλιό) Κάιρο το 2013.
Η κρατική αντίδραση
Όπως και στην Τουρκία (βλέπε γκετζέκοντου), η εκρηκτική ανάπτυξη της αυθαίρετης δόμησης κατά κάποιον τρόπο απάλλαξε το κράτος από την υποχρέωσή του να φροντίσει για τη στέγαση των εκατομμυρίων εσωτερικών μεταναστών στις μεγαλουπόλεις. Παρά όμως την αρχική αδιαφορία, από ένα σημείο και μετά, αυτή η ανεξέλεγκτη κατάσταση δεν μπορούσε παρά να ανησυχήσει και την αιγυπτιακή κυβέρνηση, αφού χανόταν καθημερινά πολύτιμη γεωργική γη. Τι μπορούσε όμως να κάνει για να αντιδράσει;
Εκτός από την αυστηροποίηση των νόμων ενάντια στην αυθαίρετη δόμηση, έγινε μια μεγάλη προσπάθεια να κατευθυνθεί η αστική ανάπτυξη σε νέες πόλεις-δορυφόρους μέσα στην έρημο (όπως η 10th of Ramadan City). Το εγχείρημα δεν είχε και τόση επιτυχία: εκεί ζει σήμερα ένας πληθυσμός πολύ μικρότερος από τα πολλά εκατομμύρια κατοίκους, για τους οποίους κατασκευάστηκαν. Εκτός του ότι ήταν απομακρυσμένα από τους τόπους πιθανής αναζήτησης εργασίας, τα διαμερίσματα σε αυτές τις περιοχές έχουν τιμές δυσπρόσιτες για πολλούς κατοίκους της πόλης.
Το Κάιρο είναι σίγουρα από πολλές απόψεις μια ακραία περίπτωση: κατ’ αρχήν, λόγω του μεγέθους του. Είναι αναμενόμενο για μια τέτοια γιγαντούπολη, ότι πολλά προβλήματα θα παρουσιαστούν εκεί σε ιδιαίτερα οξυμένη μορφή. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι μέρος μιας γενικότερης εικόνας.
Η μορφή που παίρνει η αστική ανάπτυξη μιας πόλης σαν το Κάιρο, μας βάζει και κάποια πολύ δύσκολα ερωτήματα. Ακόμα και με την πιο πετυχημένη πολιτική ελέγχου των γεννήσεων, η αύξηση του πληθυσμού είναι αναπόφευκτη. Πού θα μείνει ο επιπλέον πληθυσμός, ειδικά όταν στην απέναντι βόρεια ακτή της Μεσογείου υπάρχει μια Ευρώπη όλο και πιο εχθρική στη μετανάστευση; Είναι η επιπλέον επέκταση του αστικού ιστού αναπόφευκτη; Η άλλη εναλλακτική θα ήταν να «πυκνώσει» κι άλλο η πόλη: η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι όμως ήδη σήμερα πολύ υψηλή και δύσκολα μπορεί κάποιος να τη φανταστεί ακόμα υψηλότερη, χωρίς να χειροτερεύσει το (ήδη όχι πάντα τόσο καλό) βιοτικό επίπεδο των κατοίκων.
Από την άλλη, πώς θα συμβιβαστεί η επέκταση του αστικού ιστού με την ανάγκη διατήρησης της (λόγω κλιματικών συνθηκών περιορισμένης) γεωργικής γης, ώστε αυτή να μπορεί να θρέψει τον συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό; Είναι ρεαλιστική η ιδέα δημιουργίας νέων πόλεων μέσα στην έρημο και θα μπορούσαν αυτές να είναι λειτουργικές και βιώσιμες στο μέλλον; Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα τέτοιων προσπαθειών δεν είναι και τα πιο ενθαρρυντικά.
Όπως και να έχει, δύσκολα μπορεί να διαφωνήσει κάποιος ότι, ακόμα κι αν υπάρχει κάποια λύση σε όλα αυτά, αυτή δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί χωρίς καλό κρατικό σχεδιασμό. Πώς όμως θα κατάφερνε το κράτος να επιβάλλει έναν τέτοιο σχεδιασμό, σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας και απέναντι σε υπηκόους, οι οποίοι δεν το πολυεμπιστεύονται (και έχουν καλούς λόγους γι’ αυτό) και επιπλέον έχουν να αντιμετωπίσουν μεγάλα οικονομικά προβλήματα στην καθημερινότητά τους;
Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι έχει απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα. Το μόνο σίγουρο είναι πως μας αφορούν τελικά όλους, και στις δύο ακτές της Μεσογείου. Προβλήματα τέτοιου μεγέθους δεν μπορούν να μείνουν περιορισμένα σε κρατικά σύνορα και να αφήσουν ανεπηρέαστες τις γειτονικές χώρες. Τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων θα έπρεπε να μας το είχαν κάνει ξεκάθαρο.
Πηγές
- Shenker, Jack (2011): For Cairo’s slum dwellers, rockfall fears prompt hopes of a broader revolution. Guardian.
- Cox, Wendell (2012): The evolving urban form: Cairo.
- Mennatullah Hendawy &Balsam Madi (2016): Slum Tourism: A Catalyst for Urban Development? Reflections from Cairo’s Ashwa’iyat (Informal Areas). In: Dynamics and Resilience of Informal Areas.
- Hassan, Ahmed Abdelhalim M. (2011): Change in the Urban Spatial Structure of the Greater Cairo Metropolitian Area, Egypt. International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XXXVIII-4/C21.
- Sims, David (2003): Urban Slums Reports: The case of Cairo, Egypt.
- German Technical Cooperation (GTZ) (2009): Cairo’s informal areas between urban challenges and hidden potentials: facts voices visions
eastmediterranean 