Ενα ή δυο κρατη στην Παλαιστινη

Βρισκόμαστε ήδη στον πέμπτο μήνα πολέμου στη Γάζα. Με την καταστροφή που βλέπουμε, κάθε συζήτηση για τη λύση του Παλαιστινιακού μοιάζει άκαιρη. Είναι ακόμα και ενοχλητικό, όταν ακούμε από επίσημα αμερικανικά ή ευρωπαϊκά χείλη για «λύση δύο κρατών». Μετά από πολλά χρόνια ανοχής σε μια ισραηλινή πολιτική που υπονόμευε συστηματικά μια τέτοια λύση, τη θυμήθηκαν τώρα που φτάσαμε στο σημείο αυτή να έχει γίνει μάλλον αδύνατη.

Έστω και χωρίς γνώση της κατάστασης από κοντά, τουλάχιστον απ’ όσο μπορούμε να κρίνουμε ως εξωτερικοί παρατηρητές, είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς μια «λύση δύο κρατών» θα μπορούσε να λειτουργήσει σήμερα. Ας αφήσουμε στην άκρη την (κρυφά ή φανερά) αρνητική στάση όλων των τελευταίων ισραηλινών κυβερνήσεων, με Νετανιάχου ή χωρίς. Ας αγνοήσουμε και τον μειωμένο ενθουσιασμό των ίδιων των Παλαιστινίων για την προοπτική μιας τέτοιας λύσης. Ας υποθέσουμε πως με κάποιον μαγικό τρόπο σχηματίζεται κυβέρνηση στο Ισραήλ που θα συζητούσε την επιστροφή στα σύνορα του 1967 ή κάτι παρόμοιο. Θα μπορούσε να πείσει τους πάνω από μισό εκατομμύριο πλέον έποικους στη Δυτική Όχθη να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους (στα οποία πολλοί έχουν πια γεννηθεί και ζήσει όλη τους τη ζωή), χωρίς να ρισκάρει εμφυλιοπολεμικές καταστάσεις; Υπάρχει εναλλακτικά περίπτωση αυτοί οι έποικοι να δεχτούν να ζήσουν υπό παλαιστινιακή διοίκηση;

Τέτοια επιχειρήματα ακούμε απ’ όσους θεωρούν ότι η λύση των δύο κρατών είναι ξεπερασμένη, και μοιάζουν πολύ λογικά. Το πρόβλημα είναι ότι και η μόνη προφανής εναλλακτική, η λύση του «ενός κράτους» (ενιαίου, δι-εθνικού, σε όλη την ιστορική Παλαιστίνη, με ίσα δικαιώματα για Εβραίους και Άραβες), δεν μοιάζει λιγότερο δύσκολη. Ας υποθέσουμε πάλι ότι θα είναι κάποια στιγμή η ισραηλινή κοινωνία ώριμη να τη δεχτεί, κάτι που μόνο κοντινό δεν φαίνεται τώρα. Με τόσο αίμα και τόση καταστροφή που έγινε τους τελευταίους μήνες, θα μπορέσουν π.χ. οι Παλαιστίνιοι της Γάζας να ζήσουν ειρηνικά σε ένα κοινό κράτος με αυτούς που την προκάλεσαν και τη στήριξαν; Μπορεί να γεφυρωθεί το τεράστιο σήμερα χάσμα σε οικονομία και υποδομές; Και θα είναι ποτέ λειτουργικό ένα ενιαίο κράτος, χωρίς να γίνει αυτό; Μπορεί να αντέξει μια τέτοια λύση στις προσπάθειες που με βεβαιότητα θα κάνουν οι εχθροί της για να καταρρεύσει, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα, βίαια και μη;

Η τρίτη εναλλακτική, είναι αυτό που θα ονόμαζα (με λίγη πίκρα) «κυπριακή φόρμουλα»: συνοπτικά, η λύση της μη λύσης (βλ. και σχετικό άρθρο, το οποίο να σημειώσουμε ότι διαψεύστηκε τραγικά τουλάχιστον στο κομμάτι της Παλαιστίνης). Αν όμως στην Κύπρο υπάρχει μια περίεργη ισορροπία (στρατιωτική ισχύς υπέρ της Τουρκίας, οικονομική και «νομική» ισχύς υπέρ των Ελληνοκυπρίων), που επιτρέπει στο στάτους κβο να είναι λίγο-πολύ λειτουργικό, στην Παλαιστίνη η ακραία ανισορροπία είναι φανερή σε όλους τους τομείς: οικονομικό, στρατιωτικό, νομικό, ευκαιρίες που δίνονται στους νέους κ.λπ. Μια έστω εύθραυστη σταθερότητα κυπριακού τύπου είναι μάλλον απίθανη. Και για όποιους είχαν τέτοιες ψευδαισθήσεις, αυτές κατέρρευσαν την 7η Οκτωβρίου του 2023.

Με τις περιορισμένες γνώσεις μας, είναι δύσκολο να φανταστούμε έναν δρόμο πέρα από αυτά τα αδιέξοδα. Το Παλαιστινιακό μοιάζει το πιο δυσεπίλυτο πολιτικό πρόβλημα της περιοχής: σήμερα ίσως ακόμα περισσότερο παρά στις προηγούμενες δεκαετίες. Έχουμε όμως την πολυτέλεια της αδιαφορίας; Είτε το θέλουμε είτε όχι, θα είμαστε από τις πρώτες περιοχές που θα ζήσουν τις συνέπειες της συνέχειας του αδιεξόδου. Οι αναφορές σε ισραηλινά σχέδια μεταφοράς του πληθυσμού της Γάζας μεταξύ άλλων και στην Ελλάδα, δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν: είναι μια πρόγευση αυτών των συνεπειών.

Το πιο θλιβερό στην ελληνική (και κυπριακή) στάση δεν είναι η (υποτιθέμενη) συμμαχία των κυβερνήσεων μας με το σιωνιστικό καθεστώς. Αυτό είναι κάτι που αφορά κυρίως τις ελίτ: οι δημοσκοπήσεις δείχνουν πως, έστω με μικρή διαφορά, παραμένουν περισσότεροι οι απλοί πολίτες που τάσσονται στο πλευρό των Παλαιστινίων παρά του Ισραήλ. Πιο ανησυχητικό είναι ότι η πλειοψηφία της κοινωνίας παραμένει απαθής, σαν να είναι κάτι που γίνεται κάπου πολύ μακριά. Σε άλλες χώρες, οι οποίες είναι όντως μακρινές από την Παλαιστίνη (γεωγραφικά και πολιτισμικά), όπως η Αγγλία ή οι ΗΠΑ, φαίνεται πως η κινητοποίηση ήταν πολύ μεγαλύτερη από την Ελλάδα ή την Κύπρο.

Εύκολα όμως μπορεί κάποιος να κατανοήσει αυτήν τη στάση: οι εξελίξεις των τελευταίων χρόνων, ιδιαίτερα από το 2015 και μετά, έδειξαν ότι ο λαός έχει πολύ μικρές δυνατότητες να επιδράσει στην πολιτική κατάσταση ακόμα και στη δική του χώρα, πόσο μάλλον σε γειτονικές. Η απάθεια σε ένα τέτοιο περιβάλλον μοιάζει σχεδόν σαν να είναι χωρίς εναλλακτική. Στον 21ο αιώνα, φαίνεται πως ο ρόλος για τον οποίο προοριζόμαστε, είναι απλά να διαχειριζόμαστε τις συνέπειες· γεγονότων, τα οποία είμαστε ανήμποροι να επηρεάσουμε.

Οι Εβραιοι των Βαλκανιων

Σ’ αυτό το μπλογκ υπάρχει ήδη ένα άρθρο για τους Εβραίους του αραβικού κόσμου. Σιγά-σιγά εξαφανίστηκαν μέσω της μετανάστευσης (θα μπορούσαμε να πούμε και φυγής) είτε προς τις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη είτε προς το Ισραήλ.

Το θέμα αυτού του άρθρου είναι η επίσης πλούσια ιστορία των εβραϊκών κοινοτήτων στα Βαλκάνια και τη Δυτική Μικρά Ασία. Η μοίρα τους ήταν ακόμα πιο τραγική, αφού ένα μεγάλο μέρος τους εξοντώθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι περισσότεροι απ’ όσους επέζησαν μετανάστευσαν και αυτοί στη Δύση ή στο Ισραήλ. Ό,τι απέμεινε απ’ αυτές τις κοινότητες δεν έχει καμιά σχέση με το ένδοξο παρελθόν. Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι η Θεσσαλονίκη ήταν κάποτε η ίσως πιο εβραϊκή πόλη στον κόσμο και ότι τα Βαλκάνια ήταν ο χώρος συνάντησης των πιο σημαντικών πολιτισμικών εβραϊκών ομάδων.

Σεφαρδίτες, Ασκεναζίμ, Ρωμανιώτες

Ο Εβραϊσμός της Μέσης Ανατολής ήταν συνδεδεμένος με την αραβοφωνία κι αυτός της Κεντρικής Ευρώπης με τη γερμανοφωνία. Στα Βαλκάνια η κατάσταση ήταν κάπως πιο περίπλοκη. Αν όμως έπρεπε να συνδέσουμε τον βαλκανικό Εβραϊσμό με μια γλωσσική οικογένεια, αυτή θα ήταν η λατινική – παραδόξως, γιατί σίγουρα δεν είναι κυρίαρχη στην περιοχή.

Η γλώσσα πολλών Εβραίων της περιοχής (τα λεγόμενα «ισπανο-εβραϊκά» ή Λαντίνο) είναι μια ισπανική διάλεκτος, η οποία εμπλουτίστηκε στην πορεία του χρόνου όχι μόνο με εβραϊκές, αλλά και τουρκικές λέξεις ή λέξεις από άλλες  τοπικές γλώσσες. Η ρίζα της γλωσσικής κοινότητας βρίσκεται πίσω στον 15ο και 16ο αιώνα, στην εποχή της Ρεκονκίστα στην Ισπανία. Εκείνη την περίοδο ήταν που πολλοί εκδιωχθέντες Εβραίοι από την Ιβηρική Χερσόνησο κατέφυγαν στην πιο φιλόξενη γι’ αυτούς Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτοί είναι οι γνωστοί Σεφαρδίτες ή Σεφαραδίτες – από το «Σεφαράδ» = Ισπανία.

Τη μετανάστευση των Σεφαρδιτών την είχε ευνοήσει η ίδια η οθωμανική ελίτ, την οποία την ενδιέφεραν οι ικανότητές τους στους τομείς του εμπορίου και των νέων τεχνολογιών (μεταξύ άλλων, αυτοί ήταν που πρώτοι εισήγαγαν την τυπογραφία στην Αυτοκρατορία). Ιδιαίτερα μεγάλες κοινότητες έφτιαξαν, εκτός από την Κωνσταντινούπολη φυσικά, σε πόλεις όπως το Σαράγεβο, τη Σμύρνη, την Αδριανούπολη – και φυσικά στη Θεσσαλονίκη, όπου έφτασαν να αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού, χαρίζοντας έτσι στην πόλη και ονόματα όπως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Χάρη σ’ αυτούς η Θεσσαλονίκη έγινε ένα από τα πιο σημαντικά παγκόσμια κέντρα των εβραϊκών θρησκευτικών και νομικών σπουδών, του εβραϊκού τύπου, αλλά και του εβραϊκού μυστικισμού (της Καμπαλά).

Τοπογραφικό σχέδιο των εβραϊκών συνοικιών της Θεσσαλονίκης πριν το 1917, υπό Αλμπέρτο Ναρ, 1500-1917, Θεσσαλονίκη, Μουσείο Ισραηλιτικής Κοινότητας.
Πηγή εικόνας

Οι γερμανόφωνοι Ασκεναζίμ (η γλώσσα τους ονομάζεται Γίντις) είναι η πιο γνωστή γλωσσική ομάδα του ευρωπαϊκού Εβραϊσμού. Διαφέρουν από τους Σεφαρδίτες όχι μόνο στη γλώσσα αλλά και σε διάφορα θρησκευτικά έθιμα και πρακτικές. Στα Βαλκάνια άρχισαν να εμφανίζονται σε μεγάλους αριθμούς κατά τον 18ο και 19ο αιώνα (αν και ένας μικρός αριθμός υπήρχε ήδη από τον 15ο αιώνα, π.χ. στη Θεσσαλονίκη) – κυρίως στις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, όπως π.χ. η Κροατία, η Βοϊβοντίνα και η Τρανσυλβανία*¹, αλλά και στις ημιαυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας, στη σημερινή Ρουμανία. Τα κίνητρα τους ήταν ανάλογα με αυτά των Σεφαρδιτών των προηγούμενων αιώνων, αφού τόσο οι Αψβούργοι όσο και οι Οθωμανοί θεωρούνταν πιο ανεκτικοί στους Εβραίους απ’ ό,τι άλλα κράτη. Ταυτόχρονα αναζητούσαν στην περιοχή και οικονομικές ευκαιρίες. Μικρότερες ομάδες Ασκεναζίμ κατευθύνθηκαν και πιο νότια, όπως π.χ. κατά  τη Βαυαροκρατία στην Αθήνα.

Πέρα απ’ αυτές τις νέες αφίξεις, υπήρχαν όμως και οι εβραϊκές κοινότητες που ζούσαν στα Βαλκάνια από πολύ παλιότερα και είχαν τα δικά τους ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Τέτοιοι ήταν οι ελληνόφωνοι Ρωμανιώτες, με παρουσία στην περιοχή ήδη στη βυζαντινή περίοδο και με ρίζες που έφταναν μέχρι και την Αρχαιότητα. Η γλώσσα τους, τα γεβανικά, είναι ελληνική διάλεκτος με εβραϊκά και αραμαϊκά στοιχεία. Αν και οι Ρωμανιώτες ήταν παλαιότεροι στην περιοχή μας, οι νεοαφιχθέντες Σεφαρδίτες ήταν πιο πολυάριθμοι και τελικά οι πρώτοι αφομοιώθηκαν από τους δεύτερους, μετά από αιώνες συνύπαρξης στις οθωμανικές πόλεις. Μόνο σε λίγες πόλεις, όπως π.χ. στα Γιάννενα και τη Χαλκίδα, μπόρεσαν κατ’ εξαίρεση οι Ρωμανιώτες να επιβιώσουν ως ξεχωριστή ή και κύρια εβραϊκή κοινότητα.

Η ρωμανιώτικη συναγωγή Ετς Χαΐμ, στην οδό Μελιδώνη στο Θησείο, κτίστηκε το 1904. Είναι γνωστή και ως «Γιαννιώτικη» – κάτι που προφανώς δεν είναι άσχετο με τη μεγάλη ρωμανιώτικη κοινότητα στα Γιάννενα.

Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα έθνη-κράτη

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όλες αυτές οι γλωσσικές ομάδες συναποτελούσαν το εβραϊκό μιλέτι, με αναγνωρισμένα δικαιώματα και κάποιο βαθμό αυτοδιοίκησης ως μια από τις συστατικές κοινότητες του κράτους. Ο αρχιραββίνος (ή χαχάμπασης)  είχε την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη, δίπλα στον Ορθόδοξο και τον Αρμένιο Πατριάρχη.

Με την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας όμως, βρέθηκαν απ’ αυτό το πολυεθνικό περιβάλλον ξαφνικά μοιρασμένοι σε διάφορα έθνη-κράτη. Τα τελευταία οικοδομήθηκαν στη βάση εθνικών ταυτοτήτων, οι οποίες σχετιζόντουσαν σε μεγάλο βαθμό με τις θρησκευτικές, ακολουθώντας κατά κάποιον τρόπο την παράδοση των οθωμανικών μιλετιών. Κοινότητες όπως οι εβραϊκές, που δεν ταίριαζαν σ’ αυτές τις εθνικές ταυτότητες, όχι μόνο θρησκευτικά αλλά συχνά ούτε καν γλωσσικά (ως ισπανόφωνοι ή γερμανόφωνοι), προφανώς δύσκολα μπορούσαν να αναγνωριστούν ως μέρος των νέων βαλκανικών εθνών.

Ήδη από πολύ νωρίς, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής και Σερβικής Επανάστασης, οι Εβραίοι είχαν γίνει στόχος επιθέσεων. Στα νέα κράτη αντιμετώπισαν πολλών ειδών διακρίσεις που δυσκόλευαν τη ζωή τους, π.χ. στην αγορά γης ή στα επαγγέλματα που μπορούσαν να ασκήσουν. Πιο δύσκολη ήταν η κατάσταση στη Ρουμανία, όπου επί πολλές δεκαετίες ήταν πολύ δύσκολο για τους ιθαγενείς Εβραίους ακόμα και να αποκτήσουν την υπηκοότητα. Αυτή η αρνητική στάση απέναντι στους Εβραίους δεν χαρακτήριζε μόνο τις ρουμανικές ελίτ, αλλά και τα λαϊκά στρώματα: π.χ. η μεγάλη αγροτική εξέγερση του 1907 είχε έναν έντονα αντισημιτικό χαρακτήρα (οι Εβραίοι στην επαρχία ήταν συχνά διαχειριστές στην υπηρεσία των μεγαλαιογαιοκτημόνων ή έμποροι με τη δυνατότητα να δανείζουν χρήματα στους αγρότες – όπως ήταν αναμενόμενο, αυτές οι ιδιότητες δεν τους έκαναν και ιδιαίτερα δημοφιλείς).

Οι Εβραίοι είχαν πάντως ακόμα ένα χαρακτηριστικό που τους διαφοροποιούσε από άλλες κοινότητες: η συντριπτική τους πλειοψηφία ζούσε στα αστικά κέντρα, και μάλιστα σε όλες τις βαλκανικές χώρες (στη Ρουμανία περίπου το 40% του συνολικού αστικού πληθυσμού ήταν Εβραίοι). Παραδοσιακά από τα οθωμανικά χρόνια ένα μεγάλο τους μέρος ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Στη Θεσσαλονίκη όμως, εκπροσωπούνταν σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας ή κοινωνικές τάξεις, από εργάτες και υπάλληλοι μέχρι τραπεζίτες και βιομήχανοι.

Το επάγγελμα του χαμάλη στη Θεσσαλονίκη ήταν ένα απ’ αυτά που συχνά ασκούσαν Εβραίοι.
Πηγή εικόνας

Η αντίδραση σε μια νέα πραγματικότητα

Με τον ερχομό της σύγχρονης εποχής στα Βαλκάνια, οι Εβραίοι βρέθηκαν μπροστά στο δίλημμα της διατήρησης των παραδοσιακών τους ταυτοτήτων ή στην αφομοίωση στα νέα έθνη-κράτη στα οποία βρέθηκαν. Ο τρόπος που τελικά συμπεριφέρθηκαν διέφερε από τόπο σε τόπο και από τάξη σε τάξη. Πολλοί από τους (κυρίως Ασκενάζι) Εβραίους του Ζάγκρεμπ εγκατέλειψαν π.χ. τη γερμανική ή την ουγγρική γλώσσα για χάρη της σερβοκροατικής και ζούσαν σε ανάμικτες γειτονιές με Χριστιανούς Κροάτες. Αντίθετα, οι Σεφαρδίτες στο Σαράγεβο συνέχισαν να ζουν στη δική τους συνοικία και να μιλούν Λαντίνο στην καθημερινότητά τους.

Ακόμα και η πολιτικοποίηση των Εβραίων ακολούθησε διαφορετικές κατευθύνσεις, ανάλογα και με τις ταξικές διαφοροποιήσεις. Ο Σιωνισμός άρχισε να αποκτά οπαδούς ανάμεσα και στους Εβραίους των Βαλκανίων, ιδιαίτερα στα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα. Ήταν μια μάλλον αναμενόμενη αντίδραση σ’ ένα περιβάλλον, το οποίο έμοιαζε να καθορίζεται όλο και περισσότερο από εθνικές ιδεολογίες – από τις οποίες ιδιαίτερα αυτά τα στρώματα δεν ένιωθαν να καλύπτονται. Αντίθετα, στις ανώτερες τάξεις φαίνεται ότι υπήρχε μια πιο σημαντική τάση αφομοίωσης και ταύτισης με τα νέα έθνη-κράτη. Παράλληλα όμως, άρχισαν να εξαπλώνονται και διεθνιστικές σοσιαλιστικές ιδέες, ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε μια μεγάλη εβραϊκή εργατική τάξη. Εκεί ιδρύθηκε το πρώτο μαζικό σοσιαλιστικό κίνημα στην οθωμανική επικράτεια, η Εργατική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης, γνωστή ως Φεντερασιόν («Ομοσπονδία» στα Λαντίνο) – αν και διεθνιστική, η μεγάλη πλειοψηφία των μελών της ήταν Εβραίοι.

Ο Αβραάμ Μπεναρόγια (1887-1979), Σεφαρδίτης Εβραίος από το Βιδίνιο της Βουλγαρίας, ήταν ανάμεσα στους ιδρυτές της Φεντερασιόν. Μετά την προσάρτηση της Μακεδονίας στην Ελλάδα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάδυση του ελληνικού εργατικού και αριστερού κινήματος (Πηγή εικόνας: http://www.rizospastis.gr).

Τελικά, την μεγαλύτερη εξάπλωση την πέτυχε ο Σιωνισμός, τον οποίο βοήθησαν και οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Μπορεί μεν σταδιακά οι Εβραίοι να βελτίωσαν το κοινωνικό και πολιτικό-νομικό τους στάτους. Πέτυχαν να αναγνωριστούν ως ισότιμοι πολίτες των νέων βαλκανικών εθνών-κρατών, ενώ σε πολλές περιπτώσεις ασκούσαν επαγγέλματα με κύρος (χαρακτηριστικά, στη Γιουγκοσλαβία το 16% των φοιτητών ιατρικής και νομικών ήταν Εβραίοι, ενώ στο συνολικό πληθυσμό το ποσοστό τους ήταν μόλις 0,4%). Από μια άλλη άποψη όμως, η κατάσταση έγινε πιο προβληματική στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Στα παραδοσιακά αντι-εβραϊκά αισθήματα ήρθε να προστεθεί και ο δυτικού τύπου ρατσιστικός αντισημιτισμός, με την επιρροή που ασκούσε η ναζιστική Γερμανία – κάτι που φυσιολογικά οδήγησε και στην άνοδο του Σιωνισμού ως αντίδραση. Οι πιέσεις εναντίον των Εβραίων αυξήθηκαν, οδηγώντας ακόμα και σε βίαια πογκρόμ: ιδιαίτερα στη Ρουμανία, όπου δρούσε η φασιστική και ακραία αντισημιτική Σιδηρά Φρουρά, αλλά και σε άλλες βαλκανικές χώρες, όπως π.χ. στη Θεσσαλονίκη το 1931, όταν κάηκε η συνοικία Κάμπελ.

Παρά τις δυσκολίες, μέχρι και τη δεκαετία του ’30 οι εβραϊκές κοινότητες ήταν ακόμα ζωντανές και πολυάριθμες και έμοιαζαν αναπόσπαστο κομμάτι των βαλκανικών κοινωνιών. Στην Ελλάδα ζούσαν 75.000 Εβραίοι (κυρίως Σεφαρδίτες, με λίγους Ρωμανιώτες και Ασκεναζίμ), εκ των οποίων οι 50.000 στη Θεσσαλονίκη. Στην Γιουγκοσλαβία αριθμούσαν περίπου 70.000, από τους οποίους 40% ήταν Σεφαρδίτες (κυρίως στον πρώην οθωμανικό Νότο) και 60% Ασκεναζίμ (κυρίως στον πρώην αυστροουγγρικό Βορρά). Στην Αλβανία υπήρχαν μόνο λίγες εκατοντάδες (πολλοί απ αυτούς στην Αυλώνα). Στη Βουλγαρία έφταναν τις 48.000 και στην Τουρκία τις 80.000 (πάλι κυρίως Σεφαρδίτες). Η με διαφορά μεγαλύτερη κοινότητα όμως ήταν στη Ρουμανία, με 800.000 Εβραίους (οι περισσότεροι Ασκεναζίμ), δηλαδή σχεδόν 5% του πληθυσμού. Αυτό τους επέτρεψε να ιδρύσουν ακόμα και το δικό τους Εβραϊκό Κόμμα, με 5 βουλευτές – αλλά ήταν ίσως ένας από τους λόγους που ο αντισημιτισμός ήταν ιδιαίτερα δυνατός σ αυτήν τη χώρα. Μόλις μια δεκαετία αργότερα, λίγοι απ’ όλους αυτούς θα είχαν απομείνει.

Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια

Όποια και αν ήταν τα προβλήματα που αντιμετώπισαν κατά καιρούς οι Βαλκάνιοι Εβραίοι, τίποτα δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με αυτό που συνέβηκε όταν τα Βαλκάνια τέθηκαν ολοκληρωτικά κάτω από γερμανική κατοχή ή επιρροή, από το 1941 μέχρι και το ’44. Τα τρία αυτά χρόνια ήταν αρκετά, ώστε σχεδόν να εξαφανίσουν μια ιστορία αιώνων εβραϊκής παρουσίας.

Διακρίσεις εναντίον των Εβραίων εφαρμόστηκαν ξανά παντού, για ένα διάστημα ακόμα και στην αμέτοχη στον πόλεμο Τουρκία (ο Φόρος Κεφαλαίου που εφαρμόστηκε το 1942 ήταν σημαντικά ψηλότερος για τους μη-Μουσουλμάνους). Όσον αφορά όμως το Ολοκαύτωμα, πιο δραστικές ήταν οι συνέπειες στις χώρες που είχαν ηττηθεί από τις δυνάμεις του Άξονα και βρέθηκαν υπό την απ’ ευθείας κατοχή τους (Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία), παρά σε αυτές που οι κυβερνήσεις τους τάχθηκαν από την αρχή με τον Άξονα και μπόρεσαν να κρατήσουν ένα βαθμό ανεξαρτησίας (Βουλγαρία, Ρουμανία).

Στη Ρουμανία περισσότεροι από τους μισούς (57%) κατάφεραν να επιβιώσουν. Το πέτυχαν χάρη στην καλή οργάνωση της κοινότητας, αλλά και τη σχετικά χαλαρή στάση της ρουμανικής κυβέρνησης – τη στρατιωτική συνεργασία της οποίας ο Χίτλερ είχε  ανάγκη στον πόλεμο εναντίον της ΕΣΣΔ, άρα είχε λόγο να μην την πιέζει υπερβολικά. Ακόμα πιο τυχεροί στάθηκαν και οι ελάχιστοι Εβραίοι της Αλβανίας, οι οποίοι γενικά διασώθηκαν, λόγω και του ότι η χώρα ήταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα του πολέμου κάτω από τη σαφώς πιο ήπια απέναντι στους Εβραίους ιταλική κατοχή. Σχετικά τυχεροί ήταν και οι Εβραίοι εντός των προπολεμικών συνόρων της Βουλγαρίας – όχι όμως κι αυτοί στη βουλγαρική ζώνη κατοχής στη Μακεδονία και τη Θράκη, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων βρήκε τραγικό τέλος στα στρατόπεδα συγκέντρωσης*². Στην Ελλάδα μόλις το 13% των Εβραίων επέζησε, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη. Παρόμοια ήταν η τύχη τους και στην Γιουγκοσλαβία, με εξαίρεση κάποιες περιοχές που ήταν υπό ιταλική κατοχή. Τελικά, ακόμα κι εκεί που οι περισσότεροι ή σχεδόν όλοι κατάφεραν να σωθούν, η εμπειρία του πολέμου τους οδήγησε πολύ σύντομα στη μετανάστευση, είτε προς το Ισραήλ είτε σε χώρες της Δύσης.

Η συναγωγή της Σόφιας που κτίστηκε το 1909 συγκεντρώνει παρά τη μεγάλη χωρητικότητά της ελάχιστους πιστούς, αφού από την άλλοτε μεγάλη εβραϊκή κοινότητα έχουν απομείνει μόνο περίπου 2000 άτομα.

Το αποτέλεσμα: οι εβραϊκές κοινότητες που παραμένουν μέχρι σήμερα στα Βαλκάνια έχουν συρρικνωθεί τόσο πολύ, που είναι πλέον της τάξης των λίγων χιλιάδων σε κάθε χώρα. Αυτό συμβαίνει ακόμα και στην άλλοτε ακμαία ρουμανική κοινότητα. Μόνο στην Τουρκία η κοινότητα είναι ελαφρώς μεγαλύτερη, με περίπου 18000 άτομα, σχεδόν όλοι στην Κωνσταντινούπολη.

Ακόμα πάντως κι αν το σημερινό μέγεθος των εβραϊκών βαλκανικών κοινοτήτων τις κάνει να μοιάζουν αμελητέες, δεν μπορούμε να ξεχνάμε τη μεγάλη συνεισφορά των Εβραίων – Ασκεναζίμ, Σεφαρδιτών και Ρωμανιωτών – στον σύγχρονο πολιτισμό των βαλκανικών λαών. Τα ίχνη τους είναι ακόμα ορατά και θα είναι για πολύ καιρό ακόμα.

---

*¹ Αυτές οι περιοχές ήταν συγκεκριμένα υπό ουγγρική διοίκηση και οι Εβραίοι είχαν υιοθετήσει ή χρησιμοποιούσαν σε κάποιο βαθμό τα ουγγρικά, κάτι που εν μέρει συνεχίστηκε ακόμα και όταν βρέθηκαν υπό τη διοίκηση των νέων βαλκανικών εθνών-κρατών.

*² Είναι εντυπωσιακό το πόσο ριζικά διαφορετικές ήταν οι συμπεριφορές του βουλγαρικού κράτους σ’ αυτό το θέμα (διάσωση όλων των Εβραίων στην «παλιά Βουλγαρία», παράδοση όλων των Εβραίων στον Χίτλερ στη βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία). Σε αντίθεση με ότι κάποιοι μπορεί να ισχυρίζονται, φαίνεται ότι ο βασιλιάς Μπόρις Γ’ και ο πρωθυπουργός ήταν αδιάφοροι για την τύχη των Εβραίων και πρόθυμοι να κάνουν το χατίρι στον Χίτλερ (εξάλλου δεν είχαν κανένα πρόβλημα να εφαρμόσουν αντι-εβραϊκούς νόμους νωρίτερα). Στην περίπτωση όμως των πιο «κοντινών» Εβραίων της παλιάς Βουλγαρίας αναγκάστηκαν τελικά να λάβουν υπόψη την έντονη αντίδραση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενός μέρους της κοινής γνώμης, αλλά ακόμα και σημαντικών κυβερνητικών στελεχών και να αναβάλουν την παράδοση. Το θέμα αυτό συζητιέται ακόμα και σήμερα, όχι μόνο στη Βουλγαρία: πριν από κάποια χρόνια επρόκειτο να ανεγερθεί στο Μουσείο Ολοκαυτώματος στην Ιερουσαλήμ άγαλμα προς τιμήν του Μπόρις Γ’ για την υποτιθέμενη συνεισφορά του στη διάσωση των Εβραίων της Βουλγαρίας. Τελικά, αυτή η κίνηση ακυρώθηκε μετά από τη μεγάλη αντίδραση, ακριβώς λόγω της έγκρισης του Μπόρις στην παράδοση των Εβραίων από τις ζώνες κατοχής.

---

Πηγές

• http://www.jewishmuseum.gr
• http://www.jmth.gr/article-20032014-oi-evraioi-tis-thessalonikis
• http://www.jewishvirtuallibrary.org
• http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/lect17.htm
• http://www.yadvashem.org/yv/en/education/newsletter/21/main_article.asp
• http://www.sephardicstudies.org
• Predrag Bukovec (2013): Ost- und südosteuropäische Juden im 19. und 20. Jahrhundert.
• American Jewish Committee (AJC), Jewish Publication Society (JPS) (1914): The Balkan Wars and the Jews. In: The American Jewish Year Book.
• http://gjst.ha.uth.gr/el/history.php
• http://jewishhistory.research.wesleyan.edu/i-jewish-population/5-ottoman-empire/
• Esther Benbassa (1990): Zionism in the Ottoman empire at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. Studies in Zionism. Volume 11, 1990 – Issue 2.
• George Vid Tomashevich (1983): Balkan Jews and their neighbors before, during and since the Holocaust: A study in ethno-religious (and ideological) relations. Humboldt Journal of Social Relations. Vol. 10, No. 1.
• Ivo Goldstein: The Jews in Yugoslavia 1918 -1941. Antisemitism and the Struggle for Equality.
• Rossen Vassilev (2010): The Rescue of Bulgaria’s Jews in World War II. NewPolitics. Vol:XII-4.

Παλαιστινιακη Εξοδος και αλλες εθνοκαθαρσεις

Οι μεγάλες στιγμές στην Ιστορία της ανθρωπότητας είναι συχνά ωραίες για κάποιους, αλλά πικρές για άλλους. Μια τέτοια ιστορική στιγμή ήταν και το 1948 για την  Παλαιστίνη. Για τους Εβραίους που είχαν μαζευτεί εκεί απ’ όλες τις γωνιές της Γης (αλλά κυρίως από την Ευρώπη), ήταν μια λύτρωση. Ήταν το τέλος μιας μακραίωνης εξορίας, κατά την οποία ζούσαν σκορπισμένοι στον κόσμο ως μειονότητες, στο έλεος των εκάστοτε ηγετών (το οποίο συχνά δεν είχαν). Ο χειρότερος απ’ αυτούς τους διωγμούς είχε τερματιστεί πριν από μόλις 3 χρόνια, έχοντας αφήσει πίσω του 6 εκατομμύρια νεκρούς. Τώρα όμως, οι Εβραίοι αποκτούσαν επιτέλους το δικό τους έθνος-κράτος, όπου θα ήταν αφέντες οι ίδιοι – και μάλιστα στην ιστορική τους κοιτίδα, απ’ όπου (πίστευαν ότι) είχαν εξοριστεί πριν από δύο χιλιετίες.

Το τέλος της (φανταστικής ή όχι) «εξορίας» των Εβραίων ήταν όμως για τους Παλαιστίνιους η αρχή της δικής τους. Για τους Παλαιστίνιους, το 1948 είναι η χρονιά της Νάκμπα, της Καταστροφής. Από τότε θα μετατρέπονταν σ’ έναν λαό προσφύγων, σκορπισμένοι σε καταυλισμούς στις γειτονικές αραβικές χώρες. Όσοι απέμειναν στην γη των προγόνων τους, θα γίνονταν είτε ξαφνικά καταπιεσμένη μειονότητα στην ίδια τους τη χώρα (όσοι έμειναν στην ισραηλινή επικράτεια), ή θα έμπαιναν 19 χρόνια αργότερα σε καθεστώς μόνιμης ισραηλινής κατοχής (στη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας).

Λίγα τοπικά προβλήματα έχουν την ικανότητα να συγκινούν τα πλήθη ανά τον κόσμο επί τόσες πολλές δεκαετίες, όσο το Παλαιστινιακό. Το διεθνές ενδιαφέρον είναι αντιστρόφως ανάλογο του μεγέθους της περιοχής. Ένα από τα βασικά ερωτήματα που συνθέτουν αυτό το πρόβλημα, είναι το προσφυγικό: και αυτό δημιουργήθηκε το 1948, με τον πρώτο αραβο-ισραηλινό πόλεμο.

Μια αναγκαία «μεταφορά»

Όταν μιλούσαν για την Παλαιστίνη, πολλοί ρομαντικοί οπαδοί του Σιωνισμού στην Ευρώπη μπορεί να την φαντάζονταν περίπου ως ένα άδειο κομμάτι γης, που απλά ήταν εκεί και τους περίμενε να έρθουν να το πάρουν. Οι Σιωνιστές ηγέτες όμως, τους οποίους μπορεί κάποιος να κατηγορήσει για πολλά πράγματα αλλά μάλλον όχι για αφέλεια, θα είχαν γνώση της πραγματικής κατάστασης. Στην Παλαιστίνη ζούσαν το 1915 περίπου 600.000 Άραβες (Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί) και μόλις 80.000 Εβραίοι. Όπως χαρακτηριστικά ανέφεραν κάποιοι Σιωνιστές απεσταλμένοι, οι οποίοι είχαν ταξιδέψει εκεί για να διερευνήσουν την κατάσταση: «η νύφη είναι πανέμορφη, αλλά είναι παντρεμένη με άλλον».

Οι Σιωνιστές, βλέποντας αυτό το βασικό εμπόδιο στα σχέδιά τους, έκαναν από νωρίς σκέψεις για το πώς θα το αντιμετωπίσουν. Ο (θεωρούμενος και «πατέρας του Σιωνισμού») Τέοντορ Χερτζλ, έγραφε ήδη το 1895: «θα προσπαθήσουμε να σπρώξουμε τον φτωχό πληθυσμό έξω από τα σύνορά μας, προσφέροντας του εργασία στις χώρες μεταφοράς, ενώ θα του την αρνούμαστε στη δική μας χώρα». Τέτοιες δημόσιες αναφορές σ’ αυτό το θέμα πάντως είναι σπάνιες. Οι Σιωνιστές είχαν υπόψη το πόσο ευαίσθητο είναι – και είχαν μια κοινή γνώμη απέναντί τους, την οποία έπρεπε να πείσουν για το δίκαιο του σκοπού τους.

Στις δεκαετίες του ’20 και του ’30, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει κάπως. Η αύξηση της εβραϊκής μετανάστευσης στην Παλαιστίνη και οι βίαιες αντιδράσεις από την αραβική πλευρά, απέδειξαν ότι η τελευταία δεν ήταν διατεθειμένη να αποδεχτεί αδιαμαρτύρητα τέτοια σχέδια. Δύσκολα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πειστικά ότι η συνύπαρξη Εβραίων και Αράβων σ’ ένα εβραϊκό κράτος ήταν δυνατή.

Υπήρχε όμως ακόμα μια διαφορά τώρα: το «πετυχημένο» παράδειγμα της ελληνο-τουρκικής ανταλλαγής πληθυσμών! Αυτή έδειχνε ότι βίαιες μεταφορές ανθρώπων σε τέτοια κλίμακα όχι μόνο είναι εφικτές, αλλά μπορούν να φέρουν και σταθερότητα, ειρήνη και καλές σχέσεις ανάμεσα σε πρώην εχθρούς. Δημιουργήθηκε έτσι ένα ιστορικό προηγούμενο, το οποίο οι  οπαδοί μιας οπαδοί μιας παρόμοιας «λύσης» για την Παλαιστίνη δεν παρέλειψαν να αξιοποιήσουν.

Η σιωνιστική ηγεσία, εγκατεστημένη πλέον στην  Παλαιστίνη, μπορεί ακόμα δημόσια να επέμενε στη ρητορική του «αρκετού χώρου για όλους». Στις συζητήσεις μεταξύ τους όμως, όπως και σ’ αυτές με τους Βρετανούς διοικητές της Παλαιστίνης, οι Σιωνιστές αναφέρονταν πλέον πιο καθαρά στην ανάγκη μιας κάποιας μεταφοράς πληθυσμού, π.χ. προς το Ιράκ ή την Υπεριορδανία. Μια κρίσιμη χρονιά ήταν το 1936: η βρετανική πρόταση για τη λύση του προβλήματος περιείχε τη διχοτόμηση της Παλαιστίνης και την μεταφορά πληθυσμών – κατά προτίμηση εθελοντικής, αλλά αν ήταν ανάγκη και υποχρεωτικής (κάνοντας και ρητή αναφορά στο ελληνο-τουρκικό παράδειγμα). Για τους Σιωνιστές ηγέτες ήταν μια μεγάλη ηθική και πολιτική νίκη.

Το Σχέδιο της Επιτροπής Πηλ για τη διχοτόμηση (ή μάλλον τριχοτόμηση) της Παλαιστίνης. Αν και το προτεινόμενο εβραϊκό κράτος αντιστοιχούσε μόνο στο 20% του παλαιστινιακού εδάφους, δηλαδή πολύ πιο κάτω από τις σιωνιστικές διεκδικήσεις, και μόνο ότι έμπαινε στο τραπέζι η ιδέα της μεταφοράς πληθυσμού και ενός καθαρού «εβραϊκού κράτους», είχε μεγάλη αξία για το Σιωνισμό.
Πηγή εικόνας

Τα γεγονότα του 1948 και οι «νέοι ιστορικοί»

Η κατοπινή εξέλιξη της Ιστορίας είναι γνωστή: Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Ολοκαύτωμα, μαζική εβραϊκή μετανάστευση στην Παλαιστίνη, σχέδιο διχοτόμησης της Παλαιστίνης από τον ΟΗΕ, απόρριψη από τους Άραβες και αποδοχή από τους Εβραίους, ίδρυση του ισραηλινού κράτους, πρώτος αραβοϊσραηλινός πόλεμος το 1948, αραβική ήττα και φυγή των Παλαιστινίων.

Οι μεγάλες διαφορές βρίσκονται όμως στην ερμηνεία αυτών των γεγονότων. Η επίσημη σιωνιστική γραμμή ήταν ότι δεν υπήρξε καμία προσχεδιασμένη εκδίωξη του αραβικού πληθυσμού. Η φυγή ήταν κατά κύριο λόγο εθελοντική, και μάλιστα  έπειτα από οδηγίες των ίδιων των Αράβων ηγετών. Ως απόδειξη, αναφέρεται η παραμονή ενός μεγάλου αριθμού Παλαιστινίων (τότε 150000, που αντιστοιχούσαν περίπου στο 20% του πληθυσμού του νέου ισραηλινού κράτους), στους οποίους δόθηκαν πολιτικά δικαιώματα και δεν ασκήθηκε καμία πίεση για να φύγουν. Η αραβική ή φιλο-παλαιστινιακή άποψη είναι αντίθετα, ότι τα γεγονότα του 1948 ήταν απλά η τελική εφαρμογή ενός σχεδίου εκκαθάρισης της Παλαιστίνης από τον γηγενή αραβικό πληθυσμό της. Αυτό αποδεικνύεται και από την ισραηλινή άρνηση να επιτρέψει οποιαδήποτε επιστροφή Παλαιστινίων προσφύγων.

Στις τελευταίες δεκαετίες, αναπτύχθηκαν όμως ακόμα και μέσα στο Ισραήλ εναλλακτικές τάσεις στη μελέτη της συγκεκριμένης περιόδου. Φορείς τους ήταν οι λεγόμενοι νέοι ιστορικοί. Αμφισβητώντας (μεταξύ άλλων και) την επίσημη γραμμή της «εθελοντικής εξόδου», έψαξαν το κατά πόσον η φυγή των Παλαιστινίων ήταν όντως μέρος ενός σιωνιστικού σχεδίου – σπάζοντας έτσι και ένα σχετικό ταμπού. Το πλεονέκτημα που είχαν, ήταν ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για την έρευνά τους τα ισραηλινά κυβερνητικά αρχεία, που δημοσιοποιήθηκαν πριν μερικά χρόνια.

Στο πόσο πολύ προχωρούν αυτοί οι «νέοι ιστορικοί» ώστε να θεωρήσουν τη φυγή των Παλαιστινίων μέρος ενός οργανωμένου σχεδίου εθνοκάθαρσης, υπάρχουν πάντως διαφορές. Κατά τον Μπένυ Μόρις, η ιδέα της «μεταφοράς» ήταν μεν μέρος της σιωνιστικής σκέψης και υπήρχε στην ατμόσφαιρα από παλιά. Το ότι όμως τελικά έγινε πραγματικότητα, ήταν η συνέπεια του πολέμου (τον οποίο προκάλεσαν οι Άραβες, τουλάχιστον με βάση τη λογική του Μόρις) και των ιδιαίτερων συνθηκών που αυτός δημιούργησε – δεν ήταν κάτι προσχεδιασμένο. Ακόμα και μέχρι τους πρώτους μήνες της ένοπλης σύγκρουσης του 47-48 δεν υπάρχει ρητή αναφορά σε σχετικό σχέδιο. Μόνο από τον Απρίλη του ’48 και μετά, ενώ η σύγκρουση γίνεται πιο σκληρή, προχωρούν οι εβραϊκές ένοπλες δυνάμεις, τοπικά μεν, αλλά όλο και πιο συχνά, σε εκδίωξη του αραβικού πληθυσμού.

Ο Μπένυ Μόρις είναι μια ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Τα συμπεράσματά του σχετικά με το προσφυγικό αρχικά ενόχλησαν πολύ τους εκπρόσωπους της επίσημης σιωνιστικής γραμμής, αλλά ο ίδιος έκανε αργότερα μια καθαρά φιλο-σιωνιστική στροφή. Αναγνωρίζει μεν ότι η παλαιστινιακή έξοδος ήταν λίγο-πολύ επιθυμητή από τους Σιωνιστές ηγέτες, τουλάχιστον από τον πόλεμο του ’48 και μετά – φτάνει όμως στο σημείο να τους δικαιολογήσει, μια και μόνο έτσι θα μπορούσε να έρθει σταθερότητα και ειρήνη. Αυτές οι απόψεις τον έκαναν αντιπαθή και στο αντι-σιωνιστικό/φιλο-παλαιστινιακό στρατόπεδο.
Πηγή εικόνας

Για άλλους εκπρόσωπους των «νέων ιστορικών» όπως ο Ιλάν Πάπε ή ο Αβί Σλάιμ, τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα. Βασιζόμενοι κατά πολύ στα ίδια αρχεία που χρησιμοποίησε και ο Μόρις, θεωρούν ότι η παλαιστινιακή έξοδος ήταν η συνέπεια ενός σιωνιστικού σχεδίου, που υπήρχε ήδη πριν τον πόλεμο. Το 1948 δόθηκε απλά η ευκαιρία να μπει αυτό το σχέδιο σε εφαρμογή. Ο Ιλάν Πάπε αναφέρει χαρακτηριστικά το πως εγκαταλελειμμένα αραβικά χωριά ισοπεδώνονταν με μπουλντόζες από τους Σιωνιστές ήδη τον Ιούνη του ’48, δηλαδή κατά τη διάρκεια της πρώτης αραβο-ισραηλινής ανακωχής, έτσι ώστε να εξαφανιστεί κάθε πιθανότητα επιστροφής των προσφύγων.

Εθνοκάθαρση: προβληματισμοί για έναν σύγχρονο όρο

Εννοείται ότι οι αντιδράσεις στις θέσεις των «νέων ιστορικών» ήταν πολύ μεγάλες, εντός και εκτός του Ισραήλ. Πέρα από τις αναμενόμενες (και βαρετές) κατηγορίες περί «προδοσίας», τους έχει γίνει και κριτική για την «επιστημονικότητα» της μεθοδολογίας τους. Πολλοί βλέπουν πίσω από τη δουλειά τους καθαρά ιδεολογικά κίνητρα. Αυτό το τελευταίο σε μεγάλο βαθμό μπορεί και να είναι αλήθεια – δεν ισχύει όμως το ίδιο και για την «αντίπαλη πλευρά», τους υπερασπιστές της επίσημης σιωνιστικής γραμμής; Δεν είναι ίσως ψευδαίσθηση ότι μπορεί να υπάρχει μια ιδεολογικά ουδέτερη Ιστορία;

Σ’ αυτό το θέμα υπάρχει όμως χώρος και για άλλους προβληματισμούς. Τι χωράει τελικά στον (σχετικά νέο) όρο της «εθνοκάθαρσης«; Πρέπει αναγκαστικά να έρχεται στρατός και να διώχνει τον κόσμο από τα σπίτια του, για να τη θεωρήσουμε ως τέτοια; Πρέπει να υπάρχουν έγγραφα, που να περιγράφουν ένα συγκεκριμένο σχέδιο εκκένωσης του αλλοεθνούς πληθυσμού; Μ’ έναν τέτοιο αυστηρό ορισμό, είναι αμφίβολο αν πολλά γεγονότα θα μπορούσαν να θεωρηθούν εθνοκαθάρσεις, ακόμα π.χ. και αυτά που οδήγησαν στη δημιουργία της «ΤΔΒΚ» στην Κύπρο.

Προφανώς πρέπει να λάβουμε υπόψη και το ρόλο της γενικής ατμόσφαιρας που δημιουργείται. Μπορεί να μην βρίσκουμε πάντα μια καθαρή σύνδεση ανάμεσα σε διάφορα περιστατικά σφαγών/βιασμών και στην κρατική πολιτική – και οι υπερασπιστές της τελευταίας συχνά αρνούνται οποιαδήποτε σχέση, μειώνοντας τη σημασία των περιστατικών και παρουσιάζοντας τα ως μεμονωμένα και οργανωμένα από περιθωριακές ακραίες ομάδες. Το σίγουρο όμως, είναι πως τέτοια περιστατικά – τα οποία είναι αργά ή γρήγορα αναπόφευκτα σε μια ένοπλη σύγκρουση – οδηγούν στην τρομοκράτηση συγκεκριμένων εθνικών ομάδων, με το αποτέλεσμα τα μέλη τους να φεύγουν μαζικά για να σώσουν τη ζωή και την τιμή τους.

Στον αραβο-ισραηλινό πόλεμο, περιστατικά όπως η σφαγή του Ντεΐρ Γιασίν έπαιξαν τέτοιο ρόλο. Με ανάλογο τρόπο λειτούργησε η Ιστορία και στη Βόρεια Κύπρο το 1974 ή κατά την επιχείρηση Ολούγια το 1995 στην Κράινα της Κροατίας ή στην Τσαμουριά το 1944. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ιδιαίτερα αποκαλυπτική είναι η κρατική πολιτική μετά τη φυγή/εκδίωξη. Ενθάρρυναν ή αποθάρρυναν οι κρατικές αρχές την επιστροφή των προσφύγων, και πως μεταχειρίστηκαν τις περιουσίες τους; Η απάντηση στις περισσότερες αυτών των περιπτώσεων είναι δυστυχώς αρκετά ξεκάθαρη.

Τελικά ίσως η νομικίστικη αντιμετώπιση του θέματος, η αναζήτηση καθαρών ιστορικών «αποδείξεων», να μην είναι το σημείο που πρέπει να επικεντρωθούμε. Μπορούμε απλά να χρησιμοποιήσουμε και την κοινή λογική. Στην περίπτωση του Ισραήλ (ή της Βόρειας Κύπρου) είναι πιστεύω καθαρό, ότι τα κράτη δεν θα μπορούσαν να στηθούν χωρίς να απομακρυνθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η πλειοψηφία του ντόπιου πληθυσμού: αφού αυτός εκ των πραγμάτων δεν ανήκε στο έθνος που θα ήταν η βάση του σχεδιαζόμενου κράτος. Σε άλλες περιπτώσεις (όπως π.χ. της Ελλάδας ή της Τουρκίας) μπορεί η εθνοκάθαρση να μην ήταν απαραίτητη, σίγουρα όμως βοηθητική, ειδικά σε περιπτώσεις αλλοεθνών/αλλόθρησκων κοινοτήτων σε συνοριακές περιοχές. Σε μια εποχή που οι συναισθηματικά φορτισμένες συζητήσεις περί γενοκτονιών και εθνοκαθάρσεων γίνονται όλο και πιο συχνές, ίσως είναι χρήσιμο να τις δούμε κι από μια τέτοια άποψη.

---

Πηγές:

• Benny Morris (2004): The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited.
• Ari Shavit: Survival of the Fittest? An Interview with Benny Morris.
• Ilan Pappé (1998): Fifty Years Through the Eyes of «New Historians» in Israel. DOI: 10.2307/3013159. Stable URL: http://www.jstor.org/stable/3013159.
• Ilan Pappe (2015): The Nakba – A crime watched, ignored and remembered. In: Middle East Eye.
• Avi Shlaim (2009): Israel’s “new history” and the Palestinians. In: openDemocracy.

Σιωνισμος, αντισιωνισμος και μετασιωνισμος

Οι τελευταίες ταραχές στην Παλαιστίνη, που κάποιοι τις ερμηνεύουν και ως έναρξη μιας τρίτης Ιντιφάντα, δείχνουν ότι το Παλαιστινιακό παραμένει επίκαιρο. Παρά το ότι με τις εξελίξεις στα τελευταία χρόνια (Πόλεμος στο Ιράκ, Αραβική Άνοιξη, Συριακός Εμφύλιος) μπορεί πλέον αυτό να μην μοιάζει το πιο σημαντικό πρόβλημα της Μέσης Ανατολής, όσο μένει άλυτο παραμένει επικίνδυνο, με πιθανές συνέπειες για όλη την περιοχή. Είναι άρα σημαντικό να δούμε την ιδεολογική βάση του θέματος.

Η βία και ο ρατσισμός ως συστατικά στοιχεία του Σιωνισμού

Εκ πρώτης όψεως ο σιωνισμός μπορεί να φαίνεται πολύ παρόμοιος με τους άλλους εθνικισμούς της περιοχής. Ο στόχος του είναι η ίδρυση/υπεράσπιση ενός εβραϊκού έθνους-κράτους, στα πρότυπα των δυτικών εθνών-κρατών. Γι’ αυτόν το σκοπό πρέπει να καταπολεμηθεί ή να αφομοιωθεί ό,τι μέσα στο έδαφος αυτού του κράτους δεν ταιριάζει στο έθνος, δηλαδή ό,τι δεν είναι εβραϊκό. Ούτε ο ελληνικός ούτε ο τουρκικός, αλλά ούτε και ο αραβικός εθνικισμός διαφέρουν πολύ σ’ αυτόν τον τομέα.

Υπάρχουν όμως και κάποιες ουσιαστικές διαφορές. Ο ελληνικός ή ο τουρκικός εθνικισμός μπορεί να ήταν επίσης βίαιοι και να στήριξαν τη δημιουργία του δικού τους έθνους-κράτους σε πολιτικές εθνοκάθαρσης ή/και βίαιης αφομοίωσης.  Τα κράτη όμως ιδρύθηκαν σε εδάφη, στα οποία το αντίστοιχο έθνος ήταν ήδη από πριν στην πλειοψηφία. Υπήρχαν δηλαδή οι αντικειμενικές συνθήκες για να στηριχθεί το νέο κράτος από την πλειοψηφία του ντόπιου πληθυσμού. Η εθνοκάθαρση και η αφομοίωση έδρασαν υποστηρικτικά, μειώνοντας το βάρος των μειονοτήτων, θα μπορούσαν όμως τουλάχιστον θεωρητικά (αν και στη πράξη πολύ δύσκολα) ν’ αποφευχθούν. Το έθνος-κράτος θα ήταν μεν λιγότερο «καθαρό», παρ’ όλα αυτά ακόμα βιώσιμο. Εξάλλου υπάρχουν αρκετά παραδείγματα εθνών-κρατών που είναι σχετικά σταθερά παρά την επιβίωση των εθνικών μειονοτήτων (π.χ. Ρουμανία, Ιράν, Φινλανδία).

Αντίθετα, στο έδαφος του σημερινού κράτους του Ισραήλ, οι Εβραίοι ήταν στους τελευταίους αιώνες πάντα μια μικρή μειοψηφία. Ακόμα και μετά τη μαζικότερη μετανάστευση Εβραίων στην Παλαιστίνη, με το πιο ισχυρό δυνατό κίνητρο (Ολοκαύτωμα), αυτοί δεν μπόρεσαν να γίνουν πλειοψηφία. Στην περίπτωση του Ισραήλ η βίαιη εκδίωξη του ντόπιου πληθυσμού ήταν δηλαδή απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία του έθνους-κράτους: χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε καν να να συζητηθεί το θέμα.

Το ότι η βία ήταν συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας τους, ήταν συνειδητό στους πρώτους Σιωνιστές, οι οποίοι ήταν μάλιστα και αρκετά ειλικρινείς στο δημόσιο τους λόγο. Αρκεί κάποιος να ανατρέξει στα λόγια προσωπικοτήτων τόσο σημαντικών όσο του πρώτου πρωθυπουργού του Ισραήλ, Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, ή του Μοσέ Νταγιάν και του Ζεέβ Ζαμποτίνσκυ, για να δει ότι αυτοί δεν έτρεφαν αυταπάτες για το πως μπορεί να επιβιώσει ένα εβραϊκό κράτος.

Ο Ζεέβ Ζαμποτίνσκυ (1880-1940) ήταν από τους πιο σημαντικούς Σιωνιστές ακτιβιστές, ιδρυτής του πρώτου σύγχρονου εβραϊκού στρατού, της Εβραϊκής Λεγεώνας, που έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο στο πλευρό των Βρετανών. Σ’ αυτόν ανήκει η πατρότητα της έκφρασης σιδερένιο τείχος: «Δεν μπορούμε να δώσουμε καμία αποζημίωση για την Παλαιστίνη, ούτε στους Παλαιστίνιους, ούτε σε άλλους Άραβες. Μια εθελοντική συμφωνία είναι άρα αδιανόητη. Ο εποικισμός, ακόμα και ο πιο περιορισμένος, πρέπει να συνεχιστεί παρά τη θέληση του γηγενούς πληθυσμού. Μπορεί άρα να συνεχιστεί και να αναπτυχθεί μόνο κάτω από την ασπίδα της βίας, που συνιστά ένα Σιδερένιο Τείχος, το οποίο ο ντόπιος πληθυσμός δεν μπορεί ποτέ να διαπεράσει.»
http://zeevjabotinsky.com/

Θα μπορούσε φυσικά κάποιος να φέρει το παράδειγμα της Αμπχαζίας ή της «Τουρκικής Δημοκρατίας Βορείας Κύπρου», όπου επίσης το έθνος στο οποίο βασίστηκε το κράτος ήταν μειοψηφικό και η εθνοκάθαρση απαραίτητη. Υπάρχει όμως ακόμα ένα στοιχείο που διαφοροποιεί το Σιωνισμό από άλλους εθνικισμούς στην περιοχή. Στην περίπτωση του Ισραήλ, οι ιδρυτές του κράτους δεν προέρχονταν οι ίδιοι από την περιοχή, αλλά από τη Δυτική Ευρώπη.

Ήδη σε άλλο άρθρο του μπλογκ έχει γίνει αναφορά στις τεταμένες σχέσεις ανάμεσα στο κυρίαρχο ασκενάζικο (δηλαδή ευρωπαϊκής καταγωγής) στοιχείο από τη μια και στο σεφαρδίτικο/μεσανατολίτικο στοιχείο από την άλλη, μέσα στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας του Ισραήλ. Αυτή η αίσθηση ανωτερότητας φυσικά εκφράζεται ακόμα πιο καθαρά στη σχέση Εβραίων-Αράβων. Αυτό ίσως δεν είναι άσχετο με μια ιδέα πολιτισμικής υπεροχής των Ευρωπαίων Εβραίων, που προέρχεται περισσότερο από την ευρωπαϊκότητα παρά από την εβραϊκότητά τους.

Εξάλλου και το ίδιο το κράτος κι η κοινωνία του Ισραήλ προσπαθούν να παρουσιαστούν ως πιο συγγενικά στις «δυτικές/ευρωπαϊκές αξίες», σε σχέση με τα άλλα της περιοχής. Κάτι που αναγκαστικά αποξενώνει την ισραηλινή κοινωνία από το περιβάλλον της και την κάνει πιο ανοικτή σε συνεργασία με ξένες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Αυτήν την αξία της ύπαρξης ενός ασκενάζικου, από τη φύση του φιλοδυτικού κράτους, σε μια τόσο κρίσιμη περιοχή, φαίνεται ότι διέκριναν από νωρίς οι Βρετανοί, χωρίς τους οποίους αυτό το κράτος μάλλον δεν θα είχε γίνει ποτέ πραγματικότητα. Δεν είναι άρα μάλλον μεγάλη υπερβολή να δούμε το κράτος του Ισραήλ ως μια διάδοχη μορφή της αποικιοκρατίας.

Αντίδραση στο Σιωνισμό

Όλα αυτά μπορεί να αποδεικνύουν την επικίνδυνη φύση του Σιωνισμού. Το ερώτημα όμως είναι: ποιά πρέπει να είναι η αντίδραση σ’ αυτόν; Η απλή απόρριψη του συμβιβασμού της λύσης δύο κρατών, και η ιδέα ενός κοινού κράτους Εβραίων και Παλαιστινίων χωρίς διαχωρισμούς, μπορεί να μοιάζουν σαν ηθικά σωστά. Έφεραν όμως αποτελέσματα όλα αυτά τα χρόνια; Το σιωνιστικό κράτος δεν είναι απλά ακόμα εκεί, αλλά έχει βγάλει και αρκετά δυνατές ρίζες. Αν τις πρώτες δεκαετίες φαινόταν ακόμα λογικό να θέλεις να το ακυρώσεις, σήμερα αυτό είναι πολύ πιο περίπλοκο.

Ο Ντάνιελ Καν, Εβραίος τραγουδοποιός, ρωτήθηκε κάποτε σε μια συνέντευξη για τη θέση του σχετικά με το Ισραήλ. Ως μέρος της απάντησής του είπε τα εξής: «Πιστεύω ότι οι κριτικές φωνές μέσα στην πολιτική Αριστερά εκτός του Ισραήλ πρέπει να μάθουν από τις κριτικές φωνές μέσα στο Ισραήλ, που δεν ενδιαφέρονται να είναι αντισιωνιστικές, επειδή καταλαβαίνουν ότι ο αντισιωνισμός είναι ο ίδιος μια ξεπερασμένη ιδεολογία. Έφτασε η ώρα για ένα πραγματικά μετασιωνιστικό διάλογο».

Ασχέτως του τι ακριβώς εννοούσε ο Καν, μπορεί να μην είναι κακή ιδέα να σκεφτούμε λίγο πάνω σ’ αυτό. Ήρθε ίσως η στιγμή να προχωρήσουμε πέρα από το δίλημμα σιωνισμός/αντισιωνισμός; Σε μια εποχή που λόγω μετανάστευσης τα έθνη-κράτη έτσι κι αλλιώς άρχισαν να χάνουν τον εθνικό χαρακτήρα τους, μπορεί να μην είναι πλέον το σημαντικότερο ζήτημα αν υπάρχουν ένα ή δύο κράτη στην Παλαιστίνη. Το σημαντικότερο είναι οι κανόνες που θα καθορίζουν το πως θα ζουν οι διαφορετικές εθνότητες, οι σχέσεις μεταξύ τους και με το κράτος.

Ακόμα δηλαδή κι αν παραμείνει ένα κράτος με το όνομα «Ισραήλ», αυτό θα έχει λίγη σημασία, αν αυτό είναι ανοικτό στη μετανάστευση από τις γειτονικές χώρες, αν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού (ίσως και η πλειοψηφία) είναι αραβικής ή άλλης μη εβραϊκής εθνότητας και ζει σε καθεστώς απόλυτης ισοτιμίας με το εβραϊκό στοιχείο. Το αστέρι του Δαβίδ στη σημαία δεν θα είναι τίποτα άλλο παρά ένα κενό σύμβολο – δεν θα έχει πλέον σημασία αν διατηρηθεί ή όχι.

Ίσως μπορεί δηλαδή ο αγώνας των Παλαιστινίων, αλλά και του φιλειρηνικού τμήματος της ισραηλινής κοινωνίας, να επικεντρωθεί στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων και κανόνων που θα φέρουν αυτήν την απόλυτη ισοτιμία – ανεξάρτητα από τον τίτλο της συνολικής πολιτικής λύσης, η οποία εξάλλου μπορεί να αργήσει γι’ ακόμα αρκετές δεκαετίες. Και ίσως ακόμα αυτή η ιδέα να είναι εφαρμόσιμη και σε άλλα προβλήματα της περιοχής, όπως το Κουρδικό ή το Κυπριακό. Μπορεί τελικά να είναι ο μοναδικός δρόμος για να λυθούν αυτά τα προβλήματα από τα κάτω, κι όχι από τα πάνω, όπως επιχειρείται τις τελευταίες δεκαετίες – με ελάχιστη επιτυχία.

Εβραϊσμος στα αραβικα

Η γενική εικόνα που υπάρχει είναι ότι Άραβες και Εβραίοι είναι δύο διαφορετικά έθνη, και μάλιστα ανταγωνιστικά (λόγω Παλαιστίνης). Γι’ αυτό μια ακόμα ταυτότητα που μπορεί να φαίνεται περίεργη είναι αυτή του αραβόφωνου Εβραίου – ή του Εβραίου Άραβα, ανάλογα με το πως το βλέπει κανείς. Κι όμως, δεν μιλάμε για μια μικρή κοινότητα: περίπου το ένα τρίτο ή και περισσότερο του εβραϊκού πληθυσμού του Ισραήλ έχει τέτοια καταγωγή.

Εβραίοι: έθνος ή θρησκεία

Οι Εβραίοι είναι τελικά μια εθνική ή μια θρησκευτική κοινότητα; Η απάντηση ποτέ δεν ήταν εύκολη – και δεν είναι ούτε και σήμερα. Μπορεί το Ισραήλ να λειτουργεί σαν έθνος-κράτος, με μια επίσημη εθνική γλώσσα, τα εβραϊκά (που ουσιαστικά νεκραναστήθηκε, και παρ’ όλα αυτά μιλιέται πλέον από την πλειοψηφία του πληθυσμού σαν μητρική). Όμως εκτός Ισραήλ οι Εβραίοι συνεχίζουν να μιλούν διαφορετικές γλώσσες και να έχουν τόσο μεγάλες πολιτισμικές διαφορές, που είναι δύσκολο να τους φανταστούμε ως ενιαίο έθνος.

Στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια, είναι αρκετά γνωστός ο διαχωρισμός των Εβραίων σε Ασκεναζίμ και Σεφαρδίμ. Οι Ασκεναζίμ είναι οι Εβραίοι της Βόρειας, Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (από την Αγγλία ως τη Ρωσία), που ήταν κυρίως γερμανόφωνοι. Οι Σεφαρδίτες αντίθετα ήταν λατινόφωνοι, με καταγωγή από την Ισπανία, απ’ όπου εκδιώχθηκαν για να βρουν καταφύγιο κυρίως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι περισσότεροι Εβραίοι της Ελλάδας και των γειτονικών χωρών ήταν Σεφαρδίτες, ενώ δεν έλειπε και μια μικρή κοινότητα ελληνόφωνων, οι Ρωμανιώτες.

Λιγότερος λόγος γίνεται για μια άλλη εβραϊκή κοινότητα, που είναι όμως πολυάριθμη. Αυτοί είναι οι Μιζραχίμ, οι Εβραίοι της Μέσης Ανατολής. Ο όρος αυτός είναι σχετικά καινούριος. Συχνά αντιμετωπίζονταν ως μέρος των Σεφαρδιτών, διαφέρουν όμως στο ότι ζούσαν κυρίως στις αραβικές χώρες και ήταν στην πλειοψηφία τους αραβόφωνοι. Έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τους Άραβες – μάλλον περισσότερα παρά με τους Ευρωπαίους Εβραίους.

Εβραίοι της Μέσης Ανατολής: μια ιστορία χιλιετιών

Το να μιλάμε για “Εβραίους της Μέσης Ανατολής” ακούγεται περιττό, από τη στιγμή που οι Εβραίοι ήταν έτσι κι αλλιώς ένας σημιτικός λαός με μεσανατολική προέλευση, όπως και οι Άραβες. Ήδη από την Αρχαιότητα είχαν εξαπλωθεί και εκτός Παλαιστίνης. Από τον 6ο αιώνα π.Χ. υπήρχαν σημαντικές εβραϊκές κοινότητες στην Αίγυπτο και στη Βαβυλώνα.

Η μεγάλη εβραϊκή Διασπορά εμφανίστηκε όμως με το 73 μ.Χ., όταν οι Ρωμαίοι εκτόπισαν τους περισσότερους Εβραίους από την Παλαιστίνη, ως τιμωρία για μια εξέγερση. Αυτοί σκορπίστηκαν σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, φυσικά και στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Μετά από 6 περίπου αιώνες, αυτή η περιοχή κατακτήθηκε από τους Άραβες. Μέσα στα πλαίσια των ισλαμικών αραβικών κρατών, οι Εβραίοι μπόρεσαν να επιβιώσουν ως ξεχωριστή κοινότητα σε καθεστώς προστασίας (αν και φυσικά με κατώτερο στάτους απ’ ότι οι Μουσουλμάνοι).

Αυτό το περιβάλλον ήταν ευνοϊκό για πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στις διάφορες εθνο-θρησκευτικές κοινότητες. Όπως και άλλοι σημιτικοί λαοί της περιοχής, οι Εβραίοι υιοθέτησαν σιγά σιγά και την αραβική γλώσσα, που είχε γίνει πλέον η lingua franca στην περιοχή.

Η ζωή τους στις αραβικές χώρες, στις οποίες ήταν τόσο ντόπιοι όσο και οι Μουσουλμάνοι ή Χριστιανοί ομόγλωσσοί τους, είναι ένα θέμα που διχάζει. Οι Σιωνιστές τείνουν φυσικά να την παρουσιάζουν σαν μια ιστορία καταπίεσης και διωγμών, ανάλογη με αυτήν στην Ευρώπη, που τερματίστηκε επιτέλους με την ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους και την ευκαιρία μετανάστευσης σ’ αυτό. Οι Άραβες αντίθετα θα τόνιζαν την ειρηνική συμβίωση και την ανεκτικότητα απέναντι στους Εβραίους, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε την ίδια εποχή στην Ευρώπη. H αλήθεια είναι πιθανόν κάπου στη μέση: αν και οι Εβραίοι στη χιλιετή παραμονή τους υπό ισλαμική-αραβική διοίκηση μάλλον δεν γνώρισαν διώξεις στο βαθμό που τις γνώρισαν στην Ευρώπη, αυτό δεν σημαίνει πως δεν αντιμετώπισαν καταπίεση και διακρίσεις από το κυρίαρχο μουσουλμανικό στοιχείο.

Πάντως με τη σταδιακή εκκοσμίκευση των αραβικών κοινωνιών στη νεώτερη εποχή δόθηκε και στους Εβραίους περισσότερος χώρος. Εβραίοι πήραν θέσεις σε δημοτικά συμβούλια ή στο δικαστικό σώμα, ενώ στο Ιράκ και την Αίγυπτο έφτασαν μέχρι και στο αξίωμα του υπουργού (όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Έλλα Χαμπίμπα Σοχάτ, στο ίδιο το Ισραήλ η κοινότητα των Μιζραχίμ έπρεπε να περιμένει μέχρι τη δεκαετία του ’90 για να συμβεί αυτό!). Εβραίοι καλλιτέχνες συμμετείχαν στο σχηματισμό του σύγχρονου αραβικού πολιτισμού. Ενώ δεν έλειψε και η εβραϊκή συμμετοχή στον αντι-αποικιακό αγώνα στις αραβικές χώρες.

Ο Σιωνισμός, η Νάκμπα και οι Μιζραχίμ

Η εμφάνιση του Σιωνισμού το 19ο και 20ό αιώνα έβαλε φυσικά τους Εβραίους της Μέσης Ανατολής σε δύσκολη θέση. Κάποιοι απέρριψαν καθαρά τις σιωνιστικές ιδέες (π.χ. οι κομμουνιστές, αλλά και θρησκευτικοί ηγέτες), άλλοι όμως έδειξαν ενδιαφέρον γι’ αυτές. Όπως και να έχει, ιδιαίτερα με τον πρώτο αραβο-ισραηλινό πόλεμο και την εκδίωξη των Παλαιστινίων από τη γη τους (κάτι στο οποίο οι τελευταίοι αναφέρονται ως «Νάκμπα», δηλαδή Καταστροφή), στα μάτια των Αράβων έγιναν πλέον οι εχθροί. Μετά το 1948 περίπου 800000 Εβραίοι, σχεδόν το σύνολό τους δηλαδή στις αραβικές χώρες, εγκατέλειψαν τις εστίες τους με προορισμό το Ισραήλ ή τη Δυτική Ευρώπη και την Αμερική. Σήμερα μόνο λίγες χιλιάδες Εβραίοι παραμένουν στις αραβικές χώρες, κυρίως στο Μαρόκο.

Αν αυτό το έκαναν οικειοθελώς ή εξαναγκάστηκαν, είναι ένα ερώτημα που επίσης διχάζει Άραβες εθνικιστές και Σιωνιστές – το πιο πιθανό είναι η αλήθεια να είναι επίσης στη μέση. Αν και δεν υπήρχαν κατ’ ανάγκη επίσημες κρατικές πολιτικές εκδίωξης, σίγουρα η άνοδος του Σιωνισμού δημιούργησε αρνητικό κλίμα για τους Εβραίους. Διάφορες κυβερνήσεις πήραν μέτρα που τους καταπίεζαν, ενώ δεν έλειψαν και τα αντι-εβραϊκά πογκρόμ και οι βομβιστικές επιθέσεις σε εβραϊκούς στόχους.

Σε κάποιες περιπτώσεις (Ιράκ και Υεμένη) υπήρχε ακόμα και συμμετοχή του κράτους στη μεταφορά τους στο Ισραήλ. Επίσης, η κατάσχεση περιουσιών και η αφαίρεση της ιθαγένειας δεν μπορούσαν παρά να αποτρέψουν κάθε σκέψη επιστροφής. Όλα αυτά ήταν ένα τραγικό πολιτικό λάθος των αραβικών καθεστώτων, αφού νομιμοποίησαν εκ των υστέρων την εθνοκάθαρση των Παλαιστινίων από τους Σιωνιστές, δίνοντας στους τελευταίους την ευκαιρία να την παρουσιάσουν περίπου σαν ανταλλαγή πληθυσμών.

Εβραίοι από την Υεμένη που έχουν φτάσει στο Ισραήλ. Οι Εβραίοι από τις αραβικές χώρες βρέθηκαν συχνά να μένουν για χρόνια μετά την άφιξή τους σε καταυλισμούς από σκηνές ή τσίγκινα παραπήγματα.
Πηγή εικόνας

Οι Μιζραχίμ ως Ισραηλινοί πολίτες

Το σίγουρο πάντως ήταν ότι η άφιξη των Μιζραχίμ στο Ισραήλ δεν έφερε και το τέλος των διακρίσεων απέναντί τους. Αντίθετα, δημιούργησε καινούριες: οι Ευρωπαίοι Ασκεναζίμ, αυτοί που ουσιαστικά έστησαν και έλεγχαν το νέο κράτος, αντιμετώπισαν αυτούς τους “Ανατολίτες” αραβόφωνους Εβραίους με ρατσιστικό ή τουλάχιστον υπεροπτικό τρόπο. Αυτός δεν ήταν ίσως πολύ διαφορετικός από τον τρόπο που γενικά οι Ευρωπαίοι αντιμετωπίζουν τους πιο “σκουρόχρωμους” λαούς – κάποιοι το περιέγραψαν, ίσως όχι πολύ άστοχα, ως «ασκενάζικο αντισημιτισμό».

Ο ρόλος που προβλεπόταν για τους Μιζραχίμ στο ισραηλινό κράτος ήταν κυρίως αυτός του φτηνού εργατικού δυναμικού. Οι κυρίαρχοι Ασκεναζίμ έβλεπαν ως καθήκον τους τον «εκπολιτισμό» αυτών των «υπανάπτυκτων», που σήμαινε φυσικά να εγκαταλείψουν και πολλά στοιχεία της μεσανατολικής κουλτούρας τους. Έχουν αναφερθεί ακόμα και περιπτώσεις που Ανατολίτες Εβραίοι έπεσαν θύματα επιθέσεων ή σύλληψης από Εβραίους ευρωπαϊκής καταγωγής, οι οποίοι τους πέρασαν για Παλαιστίνιους λόγω του παρουσιαστικού τους.

Από μια τραγική ειρωνεία της Ιστορίας, σήμερα κάποιοι Ασκενάζι τους κατηγορούν και για την τάση τους να ψηφίζουν συντηρητικά και σκληρά σιωνιστικά κόμματα, όπως το δεξιό Λικούντ – τη στιγμή που ο “προοδευτικός φιλελεύθερος” Σιωνισμός των Ασκεναζίμ ήταν ο κύριος λόγος που αυτοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους. Ο Σιωνισμός ήταν γενικά μια ιδεολογία που γεννήθηκε ανάμεσα στους Ασκεναζίμ, και στη διαμόρφωση της οποίας οι Μιζραχίμ είχαν ελάχιστη επιρροή – αυτοί όμως ήταν που αναγκάστηκαν να πληρώσουν το τίμημά της.

Αυτό το ιδιότυπο «απαρτχάιντ» ανάμεσα στους Ευρωπαίους ανοιχτόχρωμους Ασκεναζίμ και τους Ανατολίτες σκουρόχρωμους Μιζραχίμ ή Σεφαρδίμ, φαίνεται ότι επιβιώνει  σε κάποιο βαθμό ακόμα και σήμερα. Μπορεί ο διαχωρισμός στην ισραηλινή κοινωνία να μην είναι πλέον τόσο καθαρός όσο παλιότερα και κάποια μέλη της κοινότητας να παίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική ή αλλού. Παρ’ όλα αυτά, συνολικά η κοινωνική θέση των Μιζραχίμ ακόμα απέχει πολύ από την απόλυτη ισότητα. Ενώ π.χ. η πλειοψηφία των κρατούμενων στις φυλακές είναι μιζραχικής καταγωγής, στους καθηγητές πανεπιστημίου ή και στους φοιτητές αποτελούν μειοψηφία. Οι ταξικές αντιθέσεις είναι ακόμα εκεί.

Αυτή η κυριαρχία των Ευρωπαίων Εβραίων σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό) δεν έμεινε χωρίς αντίδραση. Στη δεκαετία του ’70 ιδρύθηκαν οι Μαύροι Πάνθηρες από Μιζραχίμ δεύτερης γενιάς, εμπνευσμένους από την ομώνυμα ομάδα στις ΗΠΑ – κάτι που δείχνει και τις ομοιότητες ανάμεσα στη θέση των Μιζραχίμ στο Ισραήλ και σ’ αυτήν των Μαύρων στις ΗΠΑ.  Κύριο αίτημα ήταν τα ίσα δικαιώματα. Το 1996 ιδρύθηκε από Μιζραχί διανοούμενους μάλλον αριστερών τάσεων και το Κεσέτ (Ανατολικό Δημοκρατικό Κίνημα Ουράνιου Τόξου),  επίσης με στόχο την κοινωνική και πολιτιστική δικαιοσύνη για τους Ανατολίτες Εβραίους.

Παλαίμαχοι Μαύροι Πάνθηρες στην Ιερουσαλήμ.
Πηγή εικόνας

Ως πολιτική έκφραση των τελευταίων (Σεφαρδιτών και Μιζραχίμ) ιδρύθηκε όμως και το κόμμα SHAS, θρησκευτικό υπερορθόδοξο και συντηρητικό ως οπισθοδρομικό σε κοινωνικά θέματα. Έχει καταφέρει να κερδίσει την υποστήριξη μεγάλου τμήματος των πιο φτωχών κοινωνικών στρωμάτων μιζραχικής καταγωγής και εκπροσωπείται σταθερά στην ισραηλινή Βουλή, συμμετέχοντας και σε κυβερνήσεις συνασπισμού.

Εβραίοι Άραβες ή αραβόφωνοι Εβραίοι;

Παρά τα όποια πολιτιστικά στοιχεία διατηρούν,  οι περισσότεροι αραβόφωνοι Εβραίοι και οι απόγονοί τους όχι μόνο δεν θεωρούν τους εαυτούς τους Άραβες, αλλά πιθανόν θα ενοχλούνταν αν κάποιος τους έβλεπε έτσι. Αντίθετα, πολλοί έχουν ιδιαίτερα αντι-αραβικά αισθήματα. Αυτό σίγουρα δεν είναι σπάνιο σε κοινότητες με «μπερδεμένη» ταυτότητα, όταν μπλέκονται, θέλοντας και μη, σε μια εθνική διαμάχη (εξάλλου ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν και στον ελληνοτουρκικό χώρο).

Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι χάθηκε κάθε σύνδεση ανάμεσα στη μιζραχική και την αραβική ταυτότητα. Και υπάρχουν ανάμεσα στους διανοούμενους μιζραχικής καταγωγής και αυτοί που επιμένουν στην αραβο-εβραϊκή ταυτότητά τους και είναι περήφανοι γι’ αυτή.

Η Έλλα Χαμπίμπα Σοχάτ, καθηγήτρια Πολιτιστικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο CUNY, είναι Εβραία ιρακινής καταγωγής. Αποδέχεται και την αραβική και την εβραϊκή της ταυτότητα και έχει γράψει πολλά για τον πολιτισμό των Αράβων Εβραίων και τη θέση τους στο ισραηλινό κράτος.
Πηγή εικόνας

Όλες αυτές οι διαφορετικές απόψεις δείχνουν ότι τα πράγματα με την εθνική ταυτότητα των αραβόφωνων Εβραίων δεν είναι ξεκάθαρα. Αν δεν είχε εμφανιστεί ο Σιωνισμός, είναι πολύ πιθανόν ότι οι Μιζραχίμ θα είχανε μάθει να θεωρούν τους εαυτούς τους μέρος του αραβικού έθνους, όπως και οι αραβόφωνοι Χριστιανοί. Και δεν θα βλέπαμε κανένα λόγο, γιατί ο συνδυασμός εβραϊκής θρησκευτικής και αραβικής εθνικής ταυτότητας να είναι αντιφατικός.

Κι αυτό είναι κάτι που ισχύει για πολλές εθνικές ταυτότητες στην περιοχή μας. Το ότι σήμερα κάποιοι βλέπουν τον εαυτό τους ως μέρος του ενός ή του άλλου έθνους πολύ συχνά δεν είναι αυτονόητο, αλλά κάτι που βασίζεται σε συγκεκριμένες πρόσφατες ιστορικές συγκυρίες. Αυτές μπορεί να προέρχονται και εκτός περιοχής: στην περίπτωση π.χ. των Μιζραχίμ ήταν κυρίως ο ευρωπαϊκός αντισημιτισμός, το Ολοκαύτωμα και ο Σιωνισμός των Ευρωπαίων Εβραίων ως απάντηση, που καθόρισαν και το δικό τους μέλλον και την εθνική τους ταυτότητα. Αυτό είναι κάτι που είναι καλά να έχουμε υπόψη όταν μιλάμε για τα έθνη της περιοχής μας.

---

Βιβλιογραφία/άρθρα

• Moshe Behar (1998): Time to meet the Mizrahim? In: Al-Ahram Weekly.
• Ella Habiba Shohat: Reflections By An Arab Jew. In: Bint Jbeil.
• Ella Habiba Shohat (1999): The Invention of the Mizrahim. In: Journal of Palestine Studies, Vol. 29, No. 1 (Autumn, 1999), pp. 5-20.
• Lyn Julius (2009): The myth of the Mizrahim. In: Guardian.
• Dimi Reider (2015): Behind election lurks Israel’s ethnic divide. In: 972mag.
• Alexandra Nocke (2006): The Place of the Mediterranean in the modern Israeli identity.
• Michal Zak (2015): Mizrahi Jews remind Israel of its hidden Other. In: Middle East Eye.
• Yehouda Shenhav: What is there between the Mizrahi issue and the Palestinian nationalism.
• Philip Mendes (2007): The Forgotten Refugees – the causes of the post-1948 Jewish Exodus from Arab Countries. In: PalestineRemembered.com
• Shmuel Trigano (2010): The Expulsion of the Jews from Muslim Countries, 1920-1970 -A History of Ongoing Cruelty and Discrimination. In: Jerusalem Center for Public Affairs.

Εξι εκατομμυρια Γερμανοι

Υπάρχει ήδη ένα άρθρο σ’ αυτό το μπλογκ για τον Ντάνιελ Καν και τα τραγούδια του. Ένα απ’ αυτά όμως είναι τόσο ιδιαίτερο, που αξίζει ίσως ένα ξεχωριστό άρθρο:

Το τραγούδι εξιστορεί τη δημιουργία, τη δράση και το τέλος μιας πραγματικής εβραϊκής οργάνωσης στην Ευρώπη, λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο. Αντί να περιγράψω την ιστορία, προτίμησα να κάνω μια απόπειρα μετάφρασης των στίχων του τραγουδιού (από τα αγγλικά στα ελληνικά). Πιστεύω ότι είναι αρκετή για να μπει κάποιος στο νόημα:

Το χίλια εννιακόσια σαράντα πέντε,

ανάμεσα στους Εβραίους που είχαν μείνει ζωντανοί,

βρέθηκε ένας άντρας οραματιστής,

που μετέτρεψε την οργή του σε σχέδιο.

Άμπα Κόβνερ ήταν τ’ όνομά του,

είχε κερδίσει τη φήμη του ως αντάρτης.

Ήταν κάποτε ένας Εβραίος επαναστάτης από το Βίλνιους,

ένας γνήσιος ποιητής-πολεμιστής.

Συνάντησε μερικούς επιζήσαντες μαχητές των γκέτο,

σοσιαλιστές και σιωνιστές, συνωμότησαν.

Μαζεύτηκαν σ’ ένα διαμέρισμα στο Λούμπλιν

και κάθισαν γύρω απ’ το τραπέζι της κουζίνας.

Έδωσαν στους εαυτούς τους ένα εβραϊκό όνομα

και μ’ αυτήν τη λέξη δήλωσαν,

ότι εκδίκηση είναι αυτό που θα ήθελε ο Θεός

– αν υπήρχε Θεός – κι έτσι θα σκότωναν

έξι εκατομμύρια Γερμανούς!

Μπορεί να πείτε ότι ήταν παρανοϊκό

και πόνος που εκφράστηκε σε λάθος κατεύθυνση.

Δεν ήθελαν τον πόλεμο να τελειώσει,

ήθελαν ένα πράγμα: νακάμ, εκδίκηση.

Για κάθε Εβραίο που έκαψαν οι Ναζί,

για κάθε ρατσιστικό νόμο που πέρασαν,

για κάθε λάθος που δεν ήταν σωστό,

για όλους τους νεκρούς, θα πολεμούσε η Νακάμ.

Έφτιαξαν μια ομάδα από σαράντα δυνατούς,

για να διορθώσουν ό,τι ήταν λάθος.

Επέλεξαν να δηλητηριάσουν τους αγωγούς νερού,

ακριβώς όπως κατηγορούσαν τους Εβραίους από παλιά.

Στη Νυρεμβέργη και την πόλη του Αμβούργου

οι πράκτορές τους δούλευαν υπόγεια.

Βρήκαν δουλειές δίπλα στο ποτάμι

και περίμεναν το δηλητήριο να φτάσει.

Και ο Κόβνερ πήγε στο Τελ Αβίβ

για να δει τι βοήθεια μπορούσε να λάβει.

Μα η Χάγκανα δεν συμφώνησε

να συμμετέχει στη συνωμοσία του.

Έξι εκατομμύρια Γερμανούς!

Μπορεί να πείτε ότι δεν ήταν σωστό,

το «οφθαλμός αντί οφθαλμού» θα μας έκανε όλους τυφλούς.

Δεν ήθελαν να κάνουν καμία αλλαγή,

ήθελαν ένα πράγμα: νακάμ, εκδίκηση.

Έτσι ο Άμπα Κόβνερ γύρισε πίσω,

με μπουκαλάκια δηλητήριο στο σάκο του,

πάνω σ’ ένα πλοίο του αγγλικού ναυτικού,

αλλά οι Βρετανοί ειδοποιήθηκαν για τα σχέδιά του.

Τον έθεσαν σε κράτηση

και το δηλητήριο ρίχτηκε στη θάλασσα.

Ο Κόβνερ πέρασε ένα χρόνο στη φυλακή

και έτσι το Σχέδιο Α δεν εφαρμόστηκε.

Η υπόλοιπη οργάνωση σκορπίστηκε

και όλα τα αναπληρωματικά τους σχέδια απέτυχαν.

Αλλά ένας πράκτορας σ’ ένα αρτοποιείο

κατάφερε να βρει λίγο δηλητήριο απ’ το Παρίσι.

Μόλις το δηλητηριασμένο ψωμί φούσκωσε

το πήρε σε μια φυλακή των Συμμάχων

και διάφορες αναφορές λένε

ότι εκατοντάδες φυλακισμένα μέλη των SS πέθαναν.

Έξι εκατομμύρια Γερμανούς!

Μπορεί να πείτε ότι ήταν λάθος.

Αλλά ήταν οι πράξεις τους αδύνατες ή δυνατές;

Και ποιοι είμαστε εμείς για να τους κρίνουμε και να τους καταδικάσουμε;

Ήθελαν ένα πράγμα: νακάμ, εκδίκηση.

Έτσι η Νακάμ διαλύθηκε εντελώς,

αποβιβάστηκαν στις ακτές της Παλαιστίνης

και ο Άμπα Κόβνερ και η ομάδα του

έγιναν όπως πολλοί άλλοι Εβραίοι.

Έβαλαν στην άκρη την οργή και το μίσος τους

και δούλεψαν για να κτίσουν ένα εβραϊκό κράτος,

με εβραϊκές πόλεις και εβραϊκά αγροκτήματα

και εβραϊκά όπλα και ατομικές βόμβες.

Μπορεί η εκδίκηση αν την βάλεις στο ράφι,

να βγει μετά πάνω σε κάποιον άλλο;

Προσέξτε πώς θα ερμηνεύσετε αυτήν την ιστορία,

για να μην επικρατήσουν οι δικές σας προκαταλήψεις.

Γιατί κοιτάξτε τον κόσμο γύρω σας σήμερα

και σκεφτείτε το ρόλο που παίζει η εκδίκηση.

Επειδή η Ιστορία έχει τα απλήρωτα χρέη της

και είναι καλύτερα να τα ξεχνάμε;

Έξι εκατομμύρια Γερμανούς!

Μπορεί να πείτε ότι ήταν εξωφρενικό,

αλλά τι θα απογίνει ένα όνειρο που αναβάλλεται;

Πώς μπορούσαν απλά να ξεκινήσουν πάλι απ’ την αρχή;

Ήθελαν ένα πράγμα: νακάμ, εκδίκηση!

Ο Άμπα Κόβνερ.

Ο καθένας μπορεί φυσικά να κάνει τις δικές του σκέψεις σε σχέση μ’ αυτή την ιστορία. Το σίγουρο είναι ότι αυτή αποδεικνύει κάτι μάλλον αυτονόητο: ότι ανάμεσα σε κάποιους Εβραίους υπήρχε διάθεση για εκδίκηση απέναντι στους Γερμανούς μετά το Ολοκαύτωμα. Όχι απλά τιμωρία λίγων κυρίως υπευθύνων, αλλά εκδίκηση κοινωνικής ομάδας (Εβραίοι) εναντίον κοινωνικής ομάδας (Γερμανοί).

Η λογική αυτή, της συλλογικής εκδίκησης και τιμωρίας, μπορεί να μας ακούγεται πολύ σκληρή και άδικη, από την άνετη θέση που βρισκόμαστε σήμερα. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε ότι αυτός είναι ο τρόπος που λειτουργούσαν και σε σημαντικό βαθμό λειτουργούν ακόμα οι ανθρώπινες κοινωνίες. Ακόμα περισσότερο αν αναλογιστούμε τι είχε μόλις συμβεί: έξι εκατομμύρια μέλη της κοινωνικής ομάδας του Κόβνερ είχαν δολοφονηθεί με το χειρότερο τρόπο που μπορεί να φανταστεί άνθρωπος, για το μοναδικό λόγο ότι ήταν Εβραίοι. Και μάλιστα εντελώς απρόκλητα, χωρίς αυτή η κοινωνική ομάδα (Εβραίοι) να έχει εφαρμόσει ποτέ ή να έχει τη δυνατότητα ή θέληση να εφαρμόσει ανάλογη βία προς τους Γερμανούς.

Αν το σκεφτούμε, οι άλλες εθνότητες που υπέφεραν από τους Γερμανούς πήραν κατά κάποιον τρόπο τη συλλογική τους εκδίκηση. Οι Άγγλοι βομβάρδισαν γερμανικές πόλεις και σκότωσαν έτσι Γερμανούς άμαχους και γυναικόπαιδα, όπως τους είχαν κάνει πριν οι Γερμανοί. Οι Γάλλοι κατείχαν με τη σειρά τους γερμανικό έδαφος και μάλιστα ένα μέρος της γερμανικής πρωτεύουσας. Οι Ρώσοι βίασαν χιλιάδες Γερμανίδες και ύψωσαν τη σημαία τους στο Ράιχσταγκ, κάνοντας έτσι τους Γερμανούς να νιώσουν ένα μέρος της ταπείνωσης που είχαν νιώσει πριν οι ίδιοι. Οι Πολωνοί προσάρτησαν ένα μεγάλο μέρος της Γερμανίας και έδιωξαν 10 εκατομμύρια Γερμανούς από τα σπίτια τους – ένα είδος αντίποινων και για τις επαναλαμβανόμενες περιόδους προσάρτησης και κατοχής πολωνικού εδάφους από τη Γερμανία.

Οι Εβραίοι όμως;  Σ’ αυτούς δεν δόθηκε καμία δυνατότητα συλλογικής εκδίκησης, ούτε καν μερικής. Οι Γερμανοί ως λαός ουσιαστικά ποτέ δεν πλήρωσαν γι’ αυτό που έκαναν στους Εβραίους, κι ας ήταν η μεγαλύτερη σφαγή που μπορεί να βάλει ο ανθρώπινος νους. Αυτό είναι κάτι που λογικά πρέπει να δημιούργησε πολύ βαριά απωθημένα στη συλλογική συνείδηση του εβραϊκού λαού.

Έχει ίσως και η σημερινή βία του ισραηλινού κράτους κάτι να κάνει μ’ αυτό; Δεν αναφέρομαι απλά στη βία που έτσι κι αλλιώς έχει μέσα του ο σιωνισμός ως ιδεολογία (αφού βασίζεται στη βίαιη εκδίωξη ενός λαού για να κάνει τόπο σ’ έναν άλλο). Ιδιαίτερα όμως μετά τον τελευταίο πόλεμο στη Γάζα, την αντίδραση στην προσέγγιση ΗΠΑ-Ιράν, την επανεκλογή του Νετανιάχου, με την υπόσχεση να μην αποδεχτεί ποτέ παλαιστινιακό κράτος, δημιουργείται μια αίσθηση ότι το Ισραήλ είναι ως κράτος και κοινωνία εθισμένο στη βία, ότι την έχει ανάγκη. Κάτι που δεν εξηγείται απλά με μια ψυχρή λογική εξυπηρέτησης κάποιων συμφερόντων: αυτός ο εθισμός έχει κάτι παρανοϊκό και μάλλον και αυτοκαταστροφικό μέσα του.

Τροφοδοτείται αυτή η συμπεριφορά του Σιωνισμού, η τωρινή όπως και η παλιότερη, και από το απωθημένο της μη πραγματοποιημένης εκδίκησης; Αυτό είναι κάτι που μπορούν να κρίνουν καλύτερα όσοι έχουν μελετήσει την ψυχολογία της μάζας. Σαν σκέψη πάντως δεν φαίνεται εντελώς παράλογη, αν αναλογιστεί κάποιος το βάρος που έχει η ιδέα της συλλογικής εκδίκησης και τιμωρίας στις ανθρώπινες κοινωνίες. Και δεν χρειάζεται να πάμε πολύ μακριά, αφού και στις δικές μας χώρες επανέρχεται συχνά η λογική της εκδίκησης σε διάφορες συγκρούσεις, για γεγονότα πολύ μικρότερα σε έκταση από αυτό που συνέβη στους Εβραίους.

Φυσικά, πολύ δύσκολα θα μπορούσε ένας υγιής άνθρωπος να εγκρίνει ηθικά τα σχέδια του Άμπα Κόβνερ και της ομάδας του. Το να σκοτώσεις τόσο κόσμο με μόνο κριτήριο την εθνικότητά τους, είναι από κάθε άποψη απάνθρωπο. Αν όμως αυτή ήταν όντως η εναλλακτική επιλογή: είναι τελικά η εφαρμοσμένη πολιτική του Ισραήλ από την ίδρυση του μέχρι σήμερα πολύ πιο ανθρώπινη;

Ντανιελ Καν: μια ιδιαίτερη εβραϊκή φωνή

Το θέμα αυτού του άρθρου είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες σύγχρονους τραγουδοποιούς, ο οποίος είναι μάλλον άγνωστος στο ελληνόφωνο κοινό. Μπορεί να μην υπάρχει κάποια άμεση σχέση με την Ανατολική Μεσόγειο, θα μπορούσε όμως κάποιος να ισχυριστεί ότι υπάρχει μια έμμεση σύνδεση, αφού ο Καν αναφέρεται στα τραγούδια του πολύ στην εβραϊκή ταυτότητα και κατ’ επέκταση συχνά και στο θέμα του σιωνισμού.

Πηγή: http://www.nmz.de/artikel/unterhalten-ist-ein-seltsames-wort

Ο Ντάνιελ Καν είναι Εβραίος Ασκενάζι, γεννημένος στο Ντιτρόιτ των ΗΠΑ. Το συγκρότημά του Painted Bird έχει όμως την έδρα του στο Βερολίνο – κάτι που μοιάζει να έχει μην είναι τυχαίο.  Η μουσική παράδοση στην οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό είναι τα κλέζμερ: τραγούδια των Εβραίων Ασκενάζι της Ανατολικής Ευρώπης. Συνεργάζεται με συγκροτήματα από το Ισραήλ αλλά και με Εβραίους της Ρωσίας, όπως ο Ψόυ Κορολένκο. Μια τέτοια συνεργασία  είναι η  «Unternationale» (ας πούμε η Υποεθνής): ο τίτλος είναι από μόνος του χαρακτηριστικός για τον τρόπο σκέψης του Καν.

Πηγή: http://aurismedia.bandcamp.com/album/the-unternationale-the-first-unternational

Ένα τραγούδι πολύ ενδεικτικό για το πνεύμα αυτής της συνεργασίας (και ίσως ένα από το πιο δυνατά τραγούδια που έχει γράψει ο Καν) είναι το «Dumay!  Think!  Думай!». Εδώ ο Καν παίζει με τον παραδοσιακό εβραϊκό θρησκευτικό σκοπό «Ντουνάι» και τη ρώσικη λέξη «Ντουμάι» που σημαίνει «Σκέψου». Το τραγούδι ξεκινάει με λίγες φράσεις στα εβραϊκά, συνεχίζεται με στίχους στα γίντις*, στα αγγλικά και στα ρώσικα, για να τελειώσει πάλι στα γίντις. Αναφέρεται στο σιωνισμό και το κράτος του Ισραήλ, χωρίς να παίρνει ξεκάθαρη θέση. Ο Καν έχει πει ότι αυτό το τραγούδι πετάει με δύο φτερά, ένα αριστερό κι ένα δεξιό – προφανώς εννοεί ότι θα μπορούσε κάποιος να το ερμηνεύσει και ως αντισιωνιστικό και ως σιωνιστικό. Αυτός ο διφορούμενος χαρακτήρας των στίχων δίνει ίσως και το βαθύτερο μήνυμα του τραγουδιού.

Άλλο τραγούδι από την ίδια συνεργασία είναι το «Ekh Lyuli Lyuli – Эх Люли Люли». Το βασικό κείμενο είναι στα γίντις και πρόκειται για ένα παλιό τραγούδι των Εβραίων της Ρωσίας που είχαν καταταχθεί στο στρατό του Τσάρου. Ενσωματώνεται όμως και μια απαγγελία του Ψόυ Κορολένκο στα ρώσικα, με πιο σύγχρονες πολιτικές αναφορές (τη μετάφραση των στίχων στα αγγλικά μπορεί κάποιος να τη διαβάσει εδώ).

Ένα καθαρά αντισιωνιστικό τραγούδι είναι το «Oy Ir Narishe Tsienistn – Oh You Foolish Little Zionists». Πρόκειται για παλιό εβραϊκό τραγούδι από τη σοβιετική περίοδο, που προφανώς εκφράζει και την κρατική πολιτική της εποχής. Ο Καν και ο Κορολένκο το τραγουδάνε στα γίντις, στα αγγλικά και στα ρώσικα. Το συμπεριλαμβάνουν στην Unternationale μαζί με σιωνιστικά τραγούδια, μάλλον για να δείξουν την ποικιλία απόψεων που υπήρχε μέσα στις εβραϊκές κοινότητες σχετικά με αυτό το θέμα.

Λιγότερο σχετικό με την εβραϊκότητα, αλλά ιδιαίτερα συγκινητικό για όποιον έχει ζήσει στο Βερολίνο στη χρονική περίοδο μετά την πτώση του Τείχους, είναι το τραγούδι «Good old bad old days». Ο ίδιος ο Καν το περιγράφει σαν μια «οσταλγική μπαλάντα για το Βερολίνο, για τη χαμένη αγάπη ανάμεσα στον κόσμο και το σοσιαλισμό» («οσταλγία» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται στη Γερμανία για να περιγράψει τη νοσταλγία των Ανατολικογερμανών για την εποχή πριν την πτώση του Τείχους). Ο Καν πάντως κάνει και μια μικρή αναφορά στο εβραϊκό παρελθόν, που αν την έκανε κάποιος μη Εβραίος μάλλον θα τη θεωρούσαν προκλητική: so don’t look for a final solution here in Berlin, for capitalist prostitution it comes from within.

Πολύ επίκαιρο είναι το τραγούδι «Inner Emigration», το οποίο περιέχει και μια μικρή αναφορά στην Κύπρο. ‘Οπως συνηθίζει, ο Καν χρησιμοποιεί αποσπάσματα του εβραϊκού πολιτισμού και της εβραϊκής ζωής για να κάνει παναθρώπινες αναφορές. Το τραγούδι διηγείται 3 ιστορίες: η πρώτη για ένα ζευγάρι Εβραίων στη Γερμανία την εποχή της ανόδου του Χίτλερ, η δεύτερη για έναν Εβραίο της Ουκρανίας που ετοιμάζεται να μεταναστεύσει στο Ισραήλ και η τρίτη για μια Εβραία του Ισραήλ που ερωτεύεται και παντρεύεται έναν Παλαιστίνιο. Ο Καν παίζει εδώ πάλι με τα αγαπημένα του θέματα της ταυτότητας και της μετανάστευσης.

Το τραγούδι «March of The Jobless Corps» είναι η αγγλική διασκευή ενός παλιού τραγουδιού στα γίντις σχετικά με την ανεργία την εποχή του οικονομικού κραχ στη Γερμανία. Ο Καν θέλει μάλλον μ’ αυτό να κάνει τη σύνδεση με την οικονομική κρίση του 2008 και την ανεργία που αυτή δημιούργησε. Στο βιντεοκλίπ χρησιμοποιεί πολλά εβραϊκά σύμβολα, μάλλον ως αναφορά στην εβραϊκή εργατική τάξη του μεσοπολέμου.

Από το ρεπερτόριο του Ντάνιελ Καν δεν λείπει και η διασκευή ενός ελληνικού τραγουδιού, του «Ολαρία Ολαρά» του Διονύση Σαββόπουλου.

Τελειώνω με το τραγούδι «The Jew In You», όπου ο Καν εκφράζει διάφορες σκέψεις σχετικά με τη σύγχρονη εβραϊκή ταυτότητα και τις πανανθρώπινες προεκτάσεις τις. Μάλλον ένα από τα πιο εμπνευσμένα που έχει γράψει.

---

*γίντις (Jiddisch): η γλώσσα που μιλούσαν οι Εβραίοι Ασκενάζι στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Αν και η ίδια η λέξη σημαίνει «Εβραϊκά», η γλώσσα είναι πολύ συγγενική με τα γερμανικά, με σλαβικές και σημιτικές επιρροές.