Τριτος κοσμος και Βαλκανια

Ο όρος «Τρίτος Κόσμος» ακούγεται σήμερα σαν κάτι εντελώς αρνητικό, κάτι στο οποίο καμία χώρα δεν θα ήθελε να ανήκει. Έχει συνδεθεί με τη φτώχεια, την υπανάπτυξη, την πολιτική αστάθεια, την έλλειψη ελευθερίας κ.λπ. Είναι όμως λογική αυτή η χρήση του όρου; Και ποια είναι η θέση της περιοχής μας σε σχέση μ’ αυτόν;

Πρώτος, δεύτερος, τρίτος και τέταρτος(;) κόσμος

Κάποιοι μπορεί να έχουν ξεχάσει ότι ο χωρισμός σε αριθμημένους «κόσμους» έχει τις ρίζες του στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Ήταν κυρίως ένας πολιτικός διαχωρισμός, χωρίς η κατάταξη στον Τρίτο Κόσμο να σημαίνει αναγκαστικά φτώχεια, αν και κατά κανόνα συνδεόταν και μ’ αυτό. Υπήρξαν χώρες της περιοχής μας που περίπου επέλεξαν σε κάποιο σημείο να είναι «τριτοκοσμικές», για πολιτικούς λόγους (π.χ. Κύπρος, Γιουγκοσλαβία).

Το (ξεπερασμένο πλέον) σχήμα διαχωρισμού σε πρώτο, δεύτερο και τρίτο κόσμο.
Πηγή εικόνας

Ο πρώτος κόσμος αντιστοιχούσε λίγο πολύ στο καπιταλιστικό δυτικό στρατόπεδο, δηλαδή τη σφαίρα επιρροής των ΗΠΑ. Κατά κανόνα επρόκειτο για  οικονομικά και βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, με ψηλό κατά κεφαλή εισόδημα και με κοινοβουλευτικό/προεδρικό πολιτικό σύστημα. Αποτελούνταν δηλαδή στην ουσία από τη Δυτική Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Ιαπωνία και την Αυστραλία. Υπήρχαν όμως και χώρες στην περιφέρεια αυτών των περιοχών, που έστω και χωρίς να πληρούν όλα αυτά τα οικονομικά και εσωτερικά πολιτικά κριτήρια, ήταν τόσο άρρηκτα συνδεδεμένες με το δυτικό στρατόπεδο (π.χ. ως μέλη του ΝΑΤΟ), που συγκαταλέγονταν και αυτές στον «πρώτο κόσμο»: π.χ. η Πορτογαλία, η Ελλάδα, η Τουρκία.

Ο δεύτερος κόσμος ήταν το κομμουνιστικό ανατολικό στρατόπεδο, η σοβιετική σφαίρα επιρροής, που εκφράστηκε κυρίως ως το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Πολιτικό σύστημα ήταν η μονοκομματική «λαϊκή δημοκρατία». Ήταν επίσης (πρόσφατα) εκβιομηχανισμένες χώρες με αρκετά ψηλό βιοτικό επίπεδο, αν και αυτά ήταν συνέπεια μιας κρατικά σχεδιασμένης πολιτικής, που τελικά δεν αποδείχτηκε και τόσο σταθερή βάση. Αποτελούνταν κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη, ίσως και τη Κίνα. Η ρήξη όμως της τελευταίας με την ΕΣΣΔ αφήνει κάποια ερωτηματικά ως το κατά πόσον μπορούμε να τις δούμε ως ενιαίο «κόσμο»: εξάλλου και η εκβιομηχάνιση της Κίνας άργησε μάλλον πολύ να φτάσει τα επίπεδα της Ανατολικής Ευρώπης. Στην περιοχή μας, σ’ αυτόν τον «κόσμο» ανήκαν η Βουλγαρία και η Ρουμανία, όχι όμως τόσο η Γιουγκοσλαβία, και με τη ρήξη Κίνας-ΕΣΣΔ ούτε και η Αλβανία μπορούσε πλέον να καταταχθεί με σιγουριά εκεί.

Ο τρίτος κόσμος αποτελούνταν από τις χώρες που θεωρητικά δεν ανήκαν ούτε στο ένα ούτε στο άλλο στρατόπεδο. Συνήθως επρόκειτο για πρώην αποικίες, με υπανάπτυκτη αγροτική οικονομία και διαφορετικά πολιτικά συστήματα, που όμως γενικά έτειναν να μην είναι σταθερά, με τα πραξικοπήματα να μην είναι σπάνια. Ήταν κυρίως χώρες της Ασίας και της Αφρικής, αλλά και της Λατινικής Αμερικής (ως μάλλον ιδιαίτερης περίπτωσης). Προσπάθησαν να εκφραστούν πολιτικά με το Κίνημα των Αδεσμεύτων, στο οποίο έγιναν μέλη και η Γιουγκοσλαβία και η Κύπρος, και να πετύχουν έτσι την χειραφέτησή τους από τις ανεπτυγμένες χώρες. Ο πολιτικός διαχωρισμός τους όμως με τους άλλους δύο «κόσμους» δεν ήταν καθαρός, καθώς κάποιες απ’ αυτές τις χώρες ήταν στενά συνδεδεμένες με το δυτικό ή ανατολικό στρατόπεδο (π.χ. η Σαουδική Αραβία με το πρώτο, η Κούβα με το δεύτερο).

Ο τέταρτος κόσμος είναι όρος που επινοήθηκε αρκετά μετά, για να περιγράψει έθνη που (σε αντίθεση με τα τριτοκοσμικά) δεν είχαν καν καταφέρει να αποκτήσουν δικό τους κράτος. Ένα  παράδειγμα στην περιοχή μας θα μπορούσαν να ήταν οι Κούρδοι.

Αυτός ο διαχωρισμός σε τρεις (ή τέσσερις) κόσμους, αν και κατά βάση πολιτικός, είχε, όπως βλέπουμε, και μια σημαντική σχέση με το στάδιο οικονομικής/κοινωνικής/πολιτικής ανάπτυξης. Δεν είναι άρα τυχαίο που ο μοναδικός όρος απ’ αυτό το σχήμα που επέζησε του Ψυχρού Πολέμου ήταν ο «τρίτος κόσμος», ο οποίος έγινε περίπου συνώνυμο της υπανάπτυξης.

Η βαλκανική ιδιαιτερότητα

Αν για άλλες περιοχές ήταν σχετικά καθαρό το που ανήκουν σ’ αυτό το σχήμα, στην Ανατολική Μεσόγειο τα πράγματα ήταν πιο μπερδεμένα. Οι αραβικές χώρες γενικά θεωρούνταν αυτονόητα μέρος του Τρίτου Κόσμου: είχαν ένα (ημι-)αποικιακό παρελθόν, ήταν σχετικά υπανάπτυκτες, και παρόλο που κάποιες απ΄ αυτές είχαν κατά καιρούς στενές σχέσεις με το ανατολικό ή δυτικό στρατόπεδο, πολλές έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο Κίνημα των Αδεσμεύτων. Στο χώρο όμως των Βαλκανίων και της Μικρής Ασίας, εκπροσωπούνταν όπως είδαμε και οι τρεις (ή τέσσερις) κόσμοι.

Αυτό μάλλον δεν ήταν συμπτωματικό, αλλά συνέπεια μιας ιδιαιτερότητας αυτού του χώρου, που από πολλές έννοιες μοιάζει μεταβατικός. Είναι χώρος γειτονικός στην ανεπτυγμένη Δύση, και διεκδικεί για τον εαυτό του μια θέση στον κοινό μ’ αυτήν «ευρωπαϊκό πολιτισμό». Παρ’ όλα αυτά, οι ίδιοι οι λαοί της περιοχής συνηθίζουν να αντιμετωπίζουν τις χώρες τους ως υπανάπτυκτες σε σχέση με τη Δύση. Επίσης, οι χώρες της περιοχής δεν έχουν πίσω τους «κανονικό» αποικιακό παρελθόν (εκτός από την Κύπρο και εν μέρει και την Τουρκία). Παρ’ όλα αυτά παραδοσιακά ήταν προτεκτοράτα των μεγάλων δυνάμεων, οικονομικά και πολιτικά εξαρτημένα απ’ αυτές, μια σχέση που στην ουσία μπορεί να μη διέφερε και τόσο από την αποικιοκρατική.

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση του «δεύτερου κόσμου», τα πράγματα φαίνεται να ξεκαθάρισαν κάπως. Αν και οι βαλκανικές χώρες συνεχίζουν να αισθάνονται υπανάπτυκτες σε σχέση με την «πραγματική» Δύση και να αντιμετωπίζονται απ’ αυτήν ως τέτοιες, σε όλες (με τη μόνο μερική εξαίρεση της Σερβίας και της Τουρκίας) υπάρχει γενική συμφωνία ότι ο τελικός στόχος είναι να γίνουν μέρος της, δηλαδή μέρος του πρώην «πρώτου κόσμου». Η διαφορά π.χ. με τις αραβικές χώρες είναι ότι για τις βαλκανικές ένας τέτοιος στόχος μοιάζει ρεαλιστικός, αφού ο πρώτος κόσμος φαίνεται έτοιμος να τις δεχτεί. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες βιάστηκαν και βιάζονται να ενταχθούν στις ευρωατλαντικές δομές, την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ, ενώ για άλλες χώρες συμμαχικές με τη Δύση (π.χ. τη Σαουδική Αραβία) δεν τίθεται καν τέτοιο θέμα.

Είναι όμως όντως τα πράγματα τόσο απλά; Δεν δείχνει η περίπτωση της Ελλάδας, του υποτιθέμενου πετυχημένου παραδείγματος «ανόδου» μιας βαλκανικής χώρας στον πρώτο κόσμο, ότι ούτε η ένταξη στις ευρωατλαντικές δομές ούτε η άνοδος του κατά κεφαλή εισοδήματος είναι αρκετές γι’ αυτό; Από τότε που έσκασε η ελληνική φούσκα έγινε νομίζω καθαρό, ότι όχι μόνο η υπανάπτυξη σε σχέση με τη Δύση δεν ξεπεράστηκε, αλλά και ότι η οικονομική (ή άλλης μορφής) εξάρτηση έγινε πιο βαθιά και από πριν.

Θα περίμενε ίσως κάποιος, ότι αυτό θα οδηγούσε στις βαλκανικές κοινωνίες (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) σε μια αμφισβήτηση του μέχρι τώρα κυρίαρχου μοντέλου, όσον αφορά τη σχέση τους με τη «Δύση». Κάτι που θα συμπεριλάμβανε και τη σκέψη ότι τελικά η θέση τους είναι πιο κοντά σ’ αυτήν του «Τρίτου Κόσμου» (στο βαθμό που αυτός είναι ακόμα υπαρκτός) – όχι από μια αρνητική πεσιμιστική σκοπιά, αλλά ως βάση για ένα καινούριο ελπιδοφόρο ξεκίνημα. Ο στόχος θα μπορούσε τότε να είναι η παγκόσμια ανατροπή αυτών των σχέσεων εξάρτησης ή ανάπτυξης/υπανάπτυξης – και όχι απλά το να γίνουν οι βαλκανικές χώρες μέρος του κυρίαρχου πόλου σ’ αυτό το σχήμα, υποθέτοντας ότι αυτό θα παραμείνει έτσι για πάντα.

Κι όμως, φαίνεται ότι μια τέτοια συζήτηση δεν έχει ξεκινήσει πραγματικά. Μπορεί να παίζει ρόλο και το ότι οι βαλκανικές χώρες «πέτυχαν» ήδη τη σύγκλιση με την ανεπτυγμένη Δύση τουλάχιστον σ’ έναν τομέα: στην υπογεννητικότητα και τη γήρανση του πληθυσμού. Και οι γερασμένες κοινωνίες είναι γενικά λιγότερο δεκτικές σε νέους τρόπους σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να γίνει μια προσπάθεια να συζητηθούν και τέτοια θέματα. Το να μην υπάρχει καμία αμφισβήτηση των κυρίαρχων μοντέλων, παρά το ότι αυτά περνούν τέτοια κρίση, είναι πολύ επικίνδυνη συνθήκη για το μέλλον των χωρών μας.