Αυτές οι δύο ιδεολογίες καθόρισαν τη σύγχρονη πραγματικότητα όχι μόνο στην Ελλάδα και στην Τουρκία, αλλά και στην Κύπρο (για την ιδιομορφία της οποίας θα ακολουθήσει και άλλο άρθρο).
Πέρα από τα κοινά που μοιράζονται όλοι οι εθνικισμοί, ο ελληνικός και ο τούρκικος έχουν πιστεύω και μερικά επιπλέον, που δείχνουν και τη στενή τους σχέση:
– Και οι δύο χρειάστηκε αρχικά να στηριχτούν πάνω σε μια θρησκευτική ταυτότητα (χριστιανική-ορθόδοξη ο ελληνικός, μουσουλμανική ο τουρκικός). Η θρησκεία παραμένει μέχρι σήμερα κεντρικό στοιχείο και των δύο εθνικών ταυτοτήτων. Αυτό μπορεί να μην άρεσε σε κάποιους από τους κύριους θεμελιωτές αυτών των εθνικισμών, αλλά λόγω της οθωμανικής πραγματικότητας δεν είχαν κι άλλη επιλογή από το να το δεχτούν – τουλάχιστον ως έναν βαθμό.
– Η γλώσσα έγινε στη συνέχεια επίσης ένα κεντρικό συσταστικό της εθνικής ταυτότητας. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο από τη στιγμή που οι πληθυσμοί που υποτίθεται ότι αποτελούσαν ένα έθνος στην πράξη μιλούσαν διάφορες γλώσσες. Γι’ αυτό χρειάστηκε η πολύ έντονη κρατική επιβολή (είναι χαρακτηριστικό ότι και στα δύο κράτη έδρασαν επίσημες επιτροπές για την αλλαγή των τοπωνυμίων και ονομάτων).
– Στις λίγες περιπτώσεις που επιτράπηκε η παραμονή στη χώρα σε ομάδες με διαφορετική από την κυρίαρχη θρησκεία, αυτές συνήθως αποκλείονταν στη συνείδηση του κόσμου από το εθνικό σύνολο. Αντίθετα, ομάδες με διαφορετική από την επίσημη γλώσσα αλλά με την ίδια θρησκεία, εύκολα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές σαν μέρος του εθνικού συνόλου – και να έχουν πρόσβαση σε όλα τα σχετικά προνόμια. Με την προϋπόθεση όμως να μην αμφισβητήσουν την κυριαρχία της επίσημης γλώσσας κι εφ’ όσον ξεκαθάριζαν ότι θεωρούσαν τους εαυτούς πάνω από όλα Έλληνες ή Τούρκους. Για συγκεκριμένες πολυπληθείς ομάδες που ζούσαν σε μεθοριακές περιοχές (Σλαβομακεδόνες στην Ελλάδα, Κούρδοι στην Τουρκία) αποδείχτηκε ότι αυτό δεν ήταν πάντα εύκολο. Υπήρξε αντίδραση, ακόμα κι ένοπλη, απ’ όσους δεν ήταν έτοιμοι να αποδεχτούν αυτές τις προϋποθέσεις.
– Μετά από μια αρχική φάση επικέντρωσης στο αρχαίο παρελθόν και σχετικής περιφρόνησης του πιο πρόσφατου (βυζαντινού στην ελληνική και οθωμανικού στην τούρκικη περίπτωση), τελικά και το τελευταίο εντάχθηκε πλήρως στην εθνική μυθολογία και ταυτότητα. Μια και σ’ αυτό το παρελθόν κυριαρχούσε το θρησκευτικό στοιχείο, σταθεροποιήθηκε έτσι κι η σημασία της θρησκευτικής ταυτότητας που αναφέρθηκε πριν – συνδυάζοντας την όμως με ένα ισχυρό γλωσσικό-φυλετικό στοιχείο. Στην Ελλάδα αυτό εκφράστηκε π.χ. με τον όρο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» και στην Τουρκία με τον όρο «τουρκοισλαμική σύνθεση».
– Και στις δύο περιπτώσεις δεν μπορείς να πεις με ακρίβεια αν ο εθνικισμός είναι αριστερός ή δεξιός, προοδευτικός ή συντηρητικός. Υπήρξαν σημαντικές δόσεις εθνικισμού σε όλες τις πολιτικές κατευθύνσεις, αν και μπορεί να εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο. Όπως όλοι οι εθνικισμοί, ξεκίνησαν αρχικά και ο ελληνικός και ο τουρκικός σαν προοδευτικές ιδεολογίες, για να γίνουν όλο και πιο συντηρητικές στη συνέχεια. Σήμερα, δίπλα στο συντηρητικό εως οπισθοδρομικό εθνικισμό υπάρχουν ή υπήρξαν μέχρι το πρόσφατο παρελθόν και σημαντικά ρεύματα προοδευτικού αριστερού (ή «αριστερού»;) εθνικισμού, με αντιδυτικά/αντιιμπεριαλιστικά «τριτοκοσμικά» στοιχεία. Κάτι τέτοιο εξέφραζε π.χ. το ΠΑΣΟΚ στα πρώτα του χρόνια (αναρωτιέμαι αν θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο και για τα πρώτα χρόνια του Ετζεβίτ).
Για να κατανοήσουμε όμως αυτούς τους δύο εθνικισμούς πρέπει να έχουμε υπόψη και κάποιες σημαντικές διαφορές:
– Πρώτον, ο ελληνικός εθνικισμός είναι παλιότερος. Έγινε κυρίαρχη ιδεολογία σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα από τον τούρκικο, άρα είναι και σήμερα σε διαφορετικό στάδιο. Αυτή η χρονική διαφορά δεν ήταν μόνο επειδή οι Έλληνες ήταν (για διάφορους λόγους) πιο δεκτικοί σε ιδέες ερχόμενες από τη Δύση. Αλλά και επειδή η ιδέα του εθνικισμού υπέσκαπτε την ίδια την ύπαρξη της Αυτοκρατορίας, με την οποία οι τούρκικες ελίτ είχαν συνδέσει τα συμφέροντά τους (κάτι που για τις ελληνικές ελίτ ίσχυε μόνο εν μέρει). Ο εθνικισμός μπορούσε άρα να κυριαρχήσει στις τούρκικες ελίτ μόνο εφ’ όσον κάθε ελπίδα για την επιβίωση της Αυτοκρατορίας είχε χαθεί.
– Ο τούρκικος εθνικισμός δημιουργήθηκε δηλαδή σαν αντίδραση στην αργή κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ακριβώς γι΄ αυτόν το λόγο είχε αρχικά έναν μάλλον αμυντικό χαρακτήρα, όπως εκφράζεται π.χ. στην ιδεολογία του Κεμάλ Ατατούρκ (με την εξαίρεση φυσικά των πρώτων παντουρκικών ή τουρανικών ιδεών, που όμως δεν έγιναν επίσημη τούρκικη πολιτική). Σε αντίθεση με τον ελληνικό εθνικισμό, που είχε για μεγάλο διάστημα έναν επιθετικό αλυτρωτικό χαρακτήρα. Αυτό άλλαξε σταδιακά μέσα στον 20ό αιώνα, με τον ελληνικό εθνικισμό να γίνεται όλο και πιο αμυντικός, ενώ αντίθετα ο τούρκικος εθνικισμός απέκτησε και κάποιες τάσεις επεκτατισμού. Αυτό στο κάτω-κάτω αντικατοπτρίζει και τις καινούριες δημογραφικές και οικονομικές πραγματικότητες.
eastmediterranean 
Γεια χαρά!
Στο σημείο που περιγράφεις τις διαφορές μεταξύ των εθνικισμών απευθύνοντας στο θέμα της πρώτης εμφάνισης των εθνικισμών, εννοιείς την ωρίμανση ως μαζική ιδεολογία; Ρωτώ διότι αν δεν κάνω λάθος το θέμα του εθνικισμού η γενικότερα του «έθνος» δεν ήταν θέμα για τους κάτοικους της γεογραφικής Ελλάδας στον 19ο αιώνα ως και στους Βαλκανικούς Πολέμους. Αν δεν κάνω λάθος η κυρίαρχη λαϊκή συνείδηση ήταν μέχρι και τότε πιο πολύ η τυπική θρησκεία, καθός εθνοκεντρικές σκέψεις ήταν πλειοψηφικά ζήτημα διανοούμενων με επαφή με ευρωπαϊκές ελίτ…
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Γεια σου και σένα, σ’ ευχαριστώ για το σχόλιο, που είναι και το πρώτο που γίνεται σε αυτό το μπλογκ γενικά :).
Φυσικά εννοείται ότι από τη στιγμή της πρώτης εμφάνισης των εθνικισμών εως την ωρίμανσή τους σαν μαζικές ιδεολογίες υπάρχει σημαντική χρονική διαφορά. Στην περίπτωση του ελληνικού εθνικισμού (όπως το βλέπω εγώ τουλάχιστον, ιστορικός δεν είμαι για να έχει ιδιαίτερη σημασία η άποψή μου) η πρώτη του εμφάνιση ήταν στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, κατ’ αρχήν όπως λες κι εσύ κυρίως σε ομάδες διανοουμένων με ευρωπαϊκές επιρροές. Το 19ο αιώνα τον βλέπω σαν μεταβατική περίοδο για την εξέλιξη του ελληνικού εθνικισμού σε μαζική ιδεολογία, κυρίως μέσω των μηχανισμών του νεοϊδρυθέντος ελληνικού κράτους (σχολεία, στρατός κλπ). Για να γίνει αυτό, έπρεπε να μετατραπεί μια κυρίως θρησκευτική λαϊκή ταυτότητα σε εθνική, όπως λες κι εσύ.
Δεν ξέρω πόσο είχε προχωρήσει αυτή η διαδικασία στο χρονικό σημείο των Βαλκανικών Πολέμων (1912) πάνω στις αγροτικές μάζες, που ήταν και η πλειοψηφία του πληθυσμού. Υποθέτω ότι τουλάχιστον στις περιοχές της «Παλιάς Ελλάδας» (Πελοπόννησος, Στερεά, Κυκλάδες) πρέπει να είχαν γίνει μεγάλα βήματα, αφού είχε αυξηθεί σημαντικά ο κρατικός έλεγχος και το ποσοστό του πληθυσμού με μια βασική παιδεία στα κρατικά σχολεία. Σε περιοχές όπως η Μακεδονία αντίθετα η κατάσταση ήταν πολύ πιο ρευστή.
Αυτό εννοούσα στο άρθρο όταν μιλούσα για τη διαφορά ανάμεσα στον ελληνικό και τον τουρκικό εθνικισμό: ο πρώτος έγινε κρατική ιδεολογία ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ ο δεύτερος τις αρχές του 20ού. Αυτό έδωσε στον πρώτο περισσότερο χρόνο να αναπτυχθεί και γι’ αυτό είναι και σήμερα σε διαφορετικό στάδιο.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Γεια σου πάλι!
Έτσι το κατάλαβα και εγώ. Η ενδιαφέρουσα ερώτηση τώρα θα ήταν, αν υπάρχουν αυτές οι εξελιχτικές διαφορές ακόμα η αν μειώθηκαν. Ας αφίσουμε τις κοινωνικές εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας στην Τουρκία απ’ έξω… Έχω την εντύπωση, ότι ο τούρκικος εθνικισμός ήταν πιο ακραίος απο την ελληνικό, τουλάχιστον το τελευταίο διάστημα στρατιωτικής κυριαρχίας. Αν θυμόμαστε τους γκρίζους λύκους νομίζω ότι μπορούμε να πούμε, ότι η ιδεολογία τους, που σαν στην Ελλάδα και παντού αλλιώς ήταν και είναι υποκατάστατο θρησκείας, είναι τουλάχιστον αντίπαλα ρατσιστική (με τον Τουρανισμό κλπ.). Απο αυτή την προοπτική δεν υπάρχουν και μεγάλες διαφορές και τα αποτελέσματα μιας κυβερνητικής εξουσίας θα ήταν μάλλον σε είδιο βαθμό καταστροφική.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Ναι, κι εγώ πιστέυω ότι τουλάχιστον τη δεκαετία του ’90 ο τούρκικος εθνικισμός ήταν σαφώς πιο ακραίος από τον ελληνικό. Αυτό έχει να κάνει μάλλον και με τους λόγους που ανέφερα στο άρθρο: ότι ο τούρκικος ήταν πιο νέος και πιο ανώριμος, αλλά και η δημογραφική εξέλιξη τον ευνοήσε περισσότερο παρά τον ελληνικό. Νομίζω ότι ουσιαστικά ο επιθετικός ελληνικός εθνικισμός γνώρισε την κορύφωσή του στις αρχές του 20ού αιώνα και μετά άρχισε να γίνεται πιο αμυντικός, κάτι στο οποίο βοήθησε φυσικά και η ήττα του ’22 που δυσφήμησε τη Μεγάλη Ιδέα. Επίσης σημαντικό ρόλο στο να διατηρηθεί ο εθνικιστικός φανατισμός στην Τουρκία σε ψηλά επίπεδα έπαιξε και το Κουρδικό. Σίγουρα πολύ πιο σοβαρή πρόκληση απ’ ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το ελληνικό έθνος-κράτος (Μακεδονικό, μειονότητα της Δυτικής Θράκης, γκρίζες ζώνες στο Αιγαίο κ. λπ.). Και γιατί εκεί σκοτώνεται κόσμος (ειδικά τη δεκαετία του ’90), αλλά κι επειδή είναι πραγματική απειλή για την εδαφική ακεραιότητα της Τουρκίας.
Φυσικά από το 2000 και μετά υπήρχαν και νέες εξελίξεις στην Τουρκία, που οδήγησαν ίσως και στο να περιοριστεί η ακρότητα με την οποία εκφράζεται ο τούρκικος εθνικισμός. Αλλά όσο μένει ανοιχτή η πληγή του Κουρδικού πάντα αυτός θα βρίσκει τρόπο να ανανεώνεται. Γι’ αυτό πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό να λυθεί αυτό το πρόβλημα, όχι μόνο για τους Τούρκους και για τους Κούρδους, αλλά και για μας στις γειτονικές χώρες.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!